ეკლესიები

გადმოცემით სიონი ერთ-ერთი იმ ტაძართაგანი იყო, რომელიც მეფე ვახტანგ გორგასალმა ააგო თბილისში V ს-ის II ნახევარში. ტაძარს საფუძვლად დაედო ღვთისმშობლის მიძინების ადგილზე გეთსამანიის ბაღში აღმართული ტაძრის გეგმა. მშენებლობა გრძელდებოდა ტახტის მემკვიდრისდაჩისა (499-514) და ქართლის ერისმთავარ გუარამ კურაპალატის (514-599) დროსაც. მშენებლობა, რომელშიც მონაწილეობდნენ როგორც ერისთავები ისე ქალაქის მოსახლეობა, დასრულდა ერისმთავარ ადარნასეს (619-639) დროს, 620-იან წლებში. ტაძრის აღშენებაში ასევე დიდი წვლილი შეიტანა ვინმე მდიდარმა ქვრივმა, რომლის ვინაობაც უცნობი დარჩა.

მომდევნო ხანაში სიონი არაერთხელ დაინგრა და აღდგა. სავარაუდოდ ტაძარი საფუძვლიანად განაახლეს მას შემდეგ, რაც 1122 წელს მეფე დავით IV აღმაშენებელმა თბილისი აიღო და საქართველოს სამეფო ტახტი აქ გადმოიტანა. 1226 წელს ხვარაზმელთა შაჰმა ჯალალ ად-დინმა ჩამოანგრია ეკლესიის გუმბათი, რომელიც, როგორც ჩანს, მალევე აღადგინეს. თემურლენგის 1386 წლის შემოსევის დროს დაზიანებული შენობა შეაკეთა მეფეალექსანდრე I-მა. 1556 წელს ტაძარი კვლავ გაანადგურა შაჰ თამაზმა ხოლო 1616 წელს კი შაჰაბაზმა. ირანელთა მიერ თბილისის რამდენიმეგზის აოხრების შედეგად დანგრეული ტაძარი 1667 წელს აღადგინა მთავარეპისკოპოსმა ელისე საგინაშვილმა, რომელზეც მოწმობს წარწერა სამხრეთ ფასადზე.

„

ნებითა ღუთისათა და შეშევნითა სიონთა ღუთის-მშობლისათა, მე თფილელმან ელისე საგინაშვილმან, აღუაშენე გუმბათი ესე სიონისა, ორჯერ სამხრეები და კარისბჭე და დავხატე და შევამკე ყოვლითა სამკულითა. შენდობას იტყოდეთ ღუთის გულისათჳს ამინ. ქორინიკონ ტმე.

“

მაგრამ 1668 წლის მიწისძვრამ შენობა ისევ დააზიანა. 1710 წელს მეფე ვახტანგ VI-მ განაახლა ტაძრის გუმბათი, საპირე წყობა და სახურავი. აღნიშნული დაფიქსირებულია ჩრდილოეთ ფასადზე წარწერის სახით.

„

მადიდებელი სამებისა დავითიანი ძმისწული სახელოვანისა მეფისა გიორგისა, და ძე დიდად პატიოსნისა ლევანისა, - განმგებელი ქართლისა ბატონიშვილი ვახტანგ, განმაახლებელი გუმბათით ლომფინის-ცურით მონასტრისა ამის, სულისა მეფის ბიძის და მამისა დედისათვის და სულთა ჩემთა და მეუღლისა, ძისა და ასულთა აღსაზრდელად. ქრისტეს აქეთ ჩღი ქორინიკონსა ტჟჱ.

“

უკანასკნელი დიდი დაზიანება შენობამ განიცადა 1795 წლის ირანის გამგებლის აღა მაჰმად ხანის მიერ თბილისის აოხრების დროს. XIII ს-ში ტაძარზე სამხრეთიდან მიშენებული წმინდა მიქაელ მთავარანგელოზის ეგვტერი XVII ს-ში საფუძვლიანად განაახლა მთავაერპისკოპოსმა ელისე საგინაშვილმა. 1803 წელს ციციანოვის მმართველობის დროს ტაძარი საფუძვლიანად აღადგინეს და 1861 წლის 17 დეკემბერს მოხდა სიონის ტაძრის ხელახალი კურთხევა ეგზარხოს ევსევის მიერ. 1980-83 წლებში ტაძარი გარედან ახლად შემოსეს თლილი ქვით, ამავე დროს ტაძარს ჩრდილოეთიდან მიაშენეს წმინდა ვახტანგ გორგასლის ეგვტერი.

XI საუკუნეში მღვიმეს ეკლესია დააშენეს, რომელიც მოგვიანებით იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიას შეუერთეს. შიომღვიმის სამონასტრო კომპლექსში შედის: იოანე ნათლისმცემლის გუმბათოვანი ეკლესია, ზემო ეკლესია, სატრაპეზო და მონასტრის მახლობლად მდებარე სამლოცველო. იოანე ნათლისმცემლის სადა, მკაცრფორმებიანი ეკლესია თითქმის სანახევროდ მიწაშია ჩაფლული. იგი ქართული გუმბათოვანი ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიმუშია. აგებულია შიოს ინიციატივით VI საუკუნის 50-60-იან წლებში. ეკლესია გეგმით მარტივი, „თავისუფალი ჯვრის“ ტიპის შენობაა, ე.ი. გეგმას საფუძვლად უდევსჯვარი, რომლის მოხაზულობა გარედანაც იკითხება, აღმოსავლეთით აფსიდია. ცენტრალურ კვადრატზე აღმართულია რვაწახნაგა გუმბათის ყელი, რომელიც დასრულებულია რვაწახნაგავე შეკრული კამარით. გადახურულია კონუსებრი სახურავით. ინტერიერს ამშვენებდა იშვიათი ოსტატობით შესრულებული ორნამენტითა ფიგურებიანი რელიეფით შეკრული XI საუკუნის ქვისკანკელი (გადატანილია საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში). მიუხედავად XI და XVIII საუკუნეების მინაშენებისა, ეკლესიამ მაინც შეინარჩუნა თავისი თავდაპირველი სახე. აგურის სამრეკლო XVIII საუკუნისაა. მონასტრის შუაგულში აღმართულია ღვთისმშობლის ეკლესია, ე.წ. ზემო ეკლესია. აშენებულია XI-XII საუკუნეების მიჯნაზე, დავით აღმაშენებლის განკარგულებით. იგი თავდაპირველად გუმბათოვანი იყო. 1678 აღდგენილია ბაზილიკის სახით. სამეურნეო დანიშნულების შენობათაგან შემორჩენილია სატრაპეზო (აქედანაა გასასვლელი შიოს მღვიმეში), რომლის ძველი ნაწილი XII საუკუნისაა, გადაკეთებულია და განახლებული XVII საუკუნეში.

მთაზე აღმართული მცირე, მოხატული სამლოცველო XII საუკუნეს მიეკუთვნება. მონასტერი წყლით მარაგდებოდა სოფელ სხალტბიდან. (შიომღვიმის წყალსადენი).

კულტურული მნიშვნელობა[რედაქტირება]

წმ. შიო, მონასტრის დამფუძნებელი, მე-19 საუკუნის ფრესკაზე

შიომღვიმე ძველი ქართული კულტურულ-მწიგნობრული კერაც იყო. აქ მოღვაწეობდნენ შიო მღვიმელი, ბასილ კარიჭის ძე (XI ს.), არსენ იყალთოელი, არსენ ბერი, გიორგი ხუცესმონაზონი (XIII-XIV სს.), თეოდოსი (1878-1881) და სხვა.

შიომღვიმის უდიდესი წიგნთსაცავიდან მოღწეულია მრავალი ხელნაწერი. 1804 ცნობით, შიომღვიმის ბიბლიოთეკაში დაცული ყოფილა ხელნაწერთა მდიდარი ფონდი (10 ურემზე ძლივს დაეტეოდაო). შიოსავე სიცოცხლეში მონაზონთა რაოდენობა მონასტერში 25-დან 200-მდე გაიზარდა. შიომღვიმე VI საუკუნიდან XII საუკუნის დასაწყისამდე კათოლიკოს-პატრიარქის უშუალო მფარველობაში იმყოფებოდა, დავით აღმაშენებელმა იგი სამეფო საკუთრებად აქცია. დაუწესა საგანგებო „ანდერძი“-ტიპიკონი (1123) და შესწირა დიდძალი უძრავ-მოძრავი ქონება. მონასტერმა მხარი დაუჭირა მეფეს ურჩ ფეოდალებთან ბრძოლაში. თბილისში მონასტერი ფლობდა სავაჭრო დუქნებს, საგანგებოდ აშენებდა გასაყიდ პირუტყვს. ჰქონდა სასამართლო (არასრული), საეპარქიო და სახელმწიფო გადასახადების შეუვალობის პრივილეგიები. მართვა-გამგეობის მხრივ მხოლოდ მეფე-პატრონის უზენაეს უფლებას ცნობდა, ეპარქიალურად მხოლოდ კათოლიკოს-პატრიარქსექვემდებარებოდა. XIII-XVIII საუკუნეებში შიომღვიმის პოლიტიკური და ეკონომიური მდგომარეობა დაქვეითდა. XIV საუკუნის II ნახევარშიზევდგინიძე-ამილავართა საკუთრება გახდა (გიორგი VII-მ ერთგულობისათვის უბოძა ზევდგინიძე იოთამს (თაყას)). ამ დროიდან XIX საუკუნის I ათეულ წლებამდე შიომღვიმე ზევდგინიძე-ამილახვართა საძვალე იყო. 1614-1616, შაჰ-აბასის შემოსევების დროს შიომღვიმე ააოხრეს. 1678 აღადგინა გივი იოთამის ძე ამილახვარმა. ქართლში ოსმალთა ბატონობის (1723-1735) და ხშირი ლეკიანობის გამო 1726შიომღვიმე მთლიანად დაიცალა.

1733 მონასტერში განახლდა ცხოვრება. ამ ეტაპზე ფართო სამშენებლო-აღდგენითი სამუშაოები შეასრულა გივი ანდუყაფარის ძე ამილახვარმა. 1735 შიომღვიმე ყიზილბაშებმა დაარბიეს და ბერბი ერთიანად ამოხოცეს. XIV საუკუნიდან შიომღვიმის ყველა პრივილეგია გაუქმდა და გადავიდა მონასტრის პატრონის ხელში. ეპარქიალურად სამთავისის საეპისკოპოსოს დაექვემდებარა. სამთავნელ ეპისკოპოსს ზოგჯერ შიომღვიმის წინამძღვრის თანამდებობაც ეკავა. აღმოსავლეთ საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ (1801) შიომღვიმე ფეოდალური სენიორიიდან შტატის დაწესებილებად იქცა. 1811-1822 ადმინისტრაციულად შეუერთეს ქვათახევის მონასტერს, 1822-1887 კი თბილისის ფერისცვალების მონასტერს. 1887-დან მიეცა დამოუკიდებელი ადმინისტრაციული-სასულიერო მმართველობა. XIX საუკუნის 90-იან წლებში ეპისკოპოს ალექსანდრე ოქროპირისძის ინიციატივითა და სახსრებით შიომღვიმე საფუძვლიანად განაახლეს. მონასტერი მოქმედებდა XX საუკუნის დასაწყისშიც. ამ ხანებში აქ სხვადასხვა შენობა აუგიათ. ამ დროსვე მოხატეს და „შეამკეს“, არსებითად კი დაამახინჯეს შიოს ძველი ეკლესია. მონასტრის მახლობლად კლდეში ნაკვეთი მღვიმეებია, რომლებიც ბერების საცხოვრებელი და თავშესაფარი იყო.

ლომისა – უძველესი სალოცავი, წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია, ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი მდინარეების ქსნისა და არგვისწყალგამყოფი ქედის უღელტეხილზე (დუშეთის მუნიციპალიტეტი). განეკუთვნება IX-X საუკუნეებს.

სახელწოდება, ტრადიციის თანახმად, ლომახარს უკავშირებენ. ვარაუდით თავდაპირველად ლომისა მთვარის საკულტო ტაძარი ყოფილა. ქრისტიანული ეკლესია აუგიათ წარმართული ტაძრის ადგილზე. ლომისა იყო მთიულეთისა და ქსნის ხეობის მოსახლეობის უპირველესი სალოცავი. აქვე წყდებოდა ბევრი ეკონომიკური, პოლიტიკური და სამხედრო საკითხი.

ნაგებობა გეგმით მარტივი სამეკლესიიანი ბაზილიკაა (14,5X7,8მ). ნაგებია ნატეხი ქვით. გადამხური კამარა პილასტრებზე ამოყვანილ საბჯენ თაღს ეყრდნობა. გრძივ კედლებში დაყოლებულია ნიშები. ტაძრის ირგვლივ შემორჩენილია სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობათა ნაშთი.

ეკლესიის სამხრეთით დგას ნატეხი ქვით ნაგები, გვიანდელი შუა საუკუნეების ორსართულიანი სამრეკლო. ამჟამად მისგან მხოლოდ ჩრდილოეთ ნახევარია შემორჩენილი (I სართულის ორივე ბურჯი და II სართულის განაპირა ბურჯების ნაწილი). II სართულზე ბურჯები შედარებით ვიწროა, რომელთა შორის თითო მსგავსი ბურჯი იყო მოთავსებული. სამრეკლოს I სართული გადახურული იყო დაბალი კამარით. II სართულის გადახურვის ფორმა არ დგინდება.

გერგეტის ყოვლადწმიდა სამების ტაძარი

გერგეტის ყოვლადწმიდა სამების ტაძარი XIV საუკუნის ძეგლია. თეიმურაზ ბაგრატიონის „ივერიის ისტორია“ მოწმობს, რომ მანამდე სამების მთაზე ჯვარი ყოფილა აღმართული. ჩვენი ერის სულიერ ცხოვრებაში სამების ტაძარს ყოველთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. საუკუნეების განმავლობაში ხევის ისტორიაში თითქმის ყველა მნიშვნელოვანი მოვლენა მასთან იყო დაკავშირებული.

ხევში არსებობს ასეთი გადმოცემა: ქართლის, კახეთისა და იმერეთის მეფეებს ერთმანეთში დავა ჰქონიათ, თუ სად უნდა აშენებულიყო წმიდა სამების ტაძარი. მაშინ მცხეთაში ერთ ბერიკაცს მათთვის მოუხსენებია: „მეფენო, ფურ-ბერწი დაჰკალით და მისი სამგორველი (მენჯის ნაწილი) სოფლის ბოლოს დააგდეთ, მოვა შავი ყორანი და სადაც მას გამოხრავს, სამებაც იქ ააშენეთო“. მეფეები ასეც მოქცეულან. ყორანი მოფრენილა და წაუღია სამგორველი. მდევრად ხალხიც თან გაჰყოლია. ანანურის თავზე ყორანს დაუსვენია და აქ სამების ნიში აუგიათ. ყორანი აქედან ბიდარის მთაზე (ჯვრის უღელტეხილი) დაფრენილა და აქაც ჯვარი აღუმართავთ. აქედან კი გერგეტში, „ელგეშის“ ნიშთან გადაფრენილა, ცოტა დაუსვენია, ბოლოს სამების მთაზე დაუგდია სამგორველი და ძვალიც იქ გამოუხრავს.

მეფეებს დავა ახლა იმაზე მოსვლიათ, თუ ვის უნდა ჩაეყარა საძირკველი. წამომდგარა ერთი კეთილი კაცი და უთქვამს: „წადით ბიდარის მთაზე, სადაც სამების ჯვარია აღმართული, იქიდან გამოიქეცით და ვინც სამებაზე პირველი ავა, საძირეც იმან გაჭრასო“. ასეც მოქცეულან და ყველანი - ცხენით თუ ფეხით - ბიდარის მთიდან გამოქცეულან. მათ შორის ერთი ხურთისელი კოჭლი ბახჩიძე მთა-მთა მოკლე გზით გადმოსულა, სამების მთაზე ცხენოსნებზე წინ მისულა და საძირკველიც მას გაუჭრია. ამის შემდეგ დაწყებულა ტაძრის მშენებლობა. მის ასაგებად ქვა დევ-წიქარა ხარებს ყანობ-ხურთისიდან ამოუტანიათ, კალატოზებისთვის წყალი მეცხვარეს უზიდია, წყაროს დღესაც კალატას წყაროს უწოდებენ.

გერგეტის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სასწაულთმოქმედი ხატი

უძველესი დროიდან სამების ტაძრის ყმებად გერგეტეველები ითვლებოდნენ. მათ ჰქონდათ ეკლესიის მოვლა-პატრონობის პატივი. მიმდებარე მიწები მთლიანად მონასტრის საკუთრებას წარმოადგენდა. ჩვენი ქვეყნისათვის სახიფათო და განსაცდელებით აღსავსე წლებში ეკლესიის უდიდეს სიწმიდეებს, მათ შორის, წმიდა ნინოს ჯვარს და მაცხოვრის სამსჭვალს გერგეტის ყოვლადწმიდა სამების ტაძარი იცავდა.

კომუნისტური მმართველობის ხანაში საქართველოში სრულიად ჩაკვდა სულიერი ცხოვრება, ჩვენში სარწმუნოების აღორძინება და ბერ-მონაზვნური ცხოვრების გამოღვიძება მისი უწმიდესობის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II აღსაყდრების შემდეგ დაიწყო. შეუძლებელია, ეს სულიერი გამოღვიძება მის მშობლიურ კუთხეს, ხევსაც არ შეხებოდა. მისმა უწმიდესობამ 1980 წლის 16 ივლისს გერგეტის სამებაზე წირვა აღავლინა და ამ დღეს სიყვარულის დღესასწაული უწოდა. მას შემდეგ სრულიად საქართველო ზეიმობს გერგეტის სამებობას.

მისი უწმიდესობა ყოვლწლიურად ესტუმრება ხოლმე მშობლიურ ხევს და მოილოცავს მის სიწმიდეებს. თუმცა გერგეტის ტაძარი ყოვლადწმიდა სამების სახელობისაა, აქ მარიამობის მიძინების დღესასწაულსიც (15 (28) აგვისტო) დიდი ზეიმით აღინიშნება. ერთხელ, როდესაც მორწმუნე მრევლი ჩრდილო კავკასიიდან ფეხშიშველი მოდიოდა წმ. სამების მოსალოცად, მორწმუნეების თავზე ცა გაიხსნა, ღვთისმშობელი გამოეცხადათ და დალოცა მართლმადიდებელი მრევლი.

დღეს აქ მამათა მონასტერი შენდება და ბერები მოღვაწეობენ.

2002 წლის 16 ივლისს, წირვის შემდეგ მისმა უწმიდესობამ ბრძანა: „დღეს საოცარი დღესასწაულია. არსებობს რწმენა, სასოება და სიყვარული. სიყვარული არის მარადიული და აი, მარადიული სიყვარულის დღესასწაულია დღეს. ჩვენ ვმადლობთ უფალს, რომ ღირსი გაგვხადა აქ მოსვლისა და ამ სიყვარულთან ზიარებისა. ღვთის სიყვარულში გავეხვიეთ სულყველა, ღვთის სიყვარულმა მოგვიყვანა აქ და ღვთის სიყვარულმა გაათბო ჩვენი გულები. ყველას გილოცავთ სიყვარულის დღესასწაულს. ღმერთმა დაგლოცოთ, გაგახაროთ, გაგაძლიეროთ. ღმერთმა დალოცოს, გაახაროს, გააძლიეროს და გაამთლიანოს თავისი სიყვარულით სრულიად საქართველო. ამინ“.

ისტორიული ცნობები და არქიტექტურა

„აღმოსავლეთიდამ არაგუს ერთვის... აჩხოტის ხევი. ამის ჩრდილოთ არს სტეფან-წმიდა, დაბა კარგი.
... დასავლით არის გერგეთი, არაგუს იქით კიდესა. ზეით ამისსა არს, მყინვარის კალთასა ზედა, მონასტერი სამებისა, გუმბათიანი, მცხეთის სამკაულის სახიზრად, სადაცა ესსუენა ნინოს ჯვარი, შუენიერნაშენი, შუენიერს ადგილს“. (ვახუშტი ბატონიშვილი)

გერგეტის სამება სტეფანწმინდის რაიონში მდ. ჩხერის ნაპირას, ზღვის დონიდან 1800 მ-ზე მდებარეობს. ტაძარი ლანდშაფტთან შერწყმითა და მიმზიდველი კომპოზიციით საქართველოს საეკლესიო ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ნიმუშია. კომპექსის ეკლესია და სამრეკლო იმგვარადაა განლაგებული მაღალი მთის წვერზე, რომ თერგის ხეობიდან შთამბეჭდავად იკითხება მყინვარწვერის ფონზე მკვეთრად გამოკვეთილი ტაძრის სილუეტები, რომლისთვის თვალის მოწყვეტა თითქმის შეუძლებელია. ამიტომაც, ადრიდანვე, ხევის უმთავრეს სალოცავს, რომელიც ხშირად მთის თეთრ ღრუბლებსაა შეფარებული, თავისი მშვენიერების გამო „ხევის პატარძალს“ უწოდებენ. გერგეტი იმითაცაა გამორჩეული, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ერთადერთი გუბმათოვანი ტაძარია. წყაროთა უწყებით სამება სამონასტრო კომპლექსი ყოფილა. დღეისათვის კი ძველი მონასტრიდან შემორჩენილია გალავნით შემოსაზღვრული: ყოვლადწმიდა სამების სახელობის გუმბათოვანი ეკლესია, სამრეკლო და ტაძრის სამხრეთ ფასადზე მიშენებული მცირე ზომის საბჭეო (საბჭეოში მთის ძველი ჩვეულების თანახმად, უხუცესთა საბჭო იკრიბებოდა, რომელიც თემის ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი საკითხების გადაწყვეტის ორგანო გახლდათ).

ტაძრის აგების თარიღი უცნობია, არც მის მშენებლებსა და მშენებლობაზეა შემონახული ცნობები. მის სახელწოდებაში ტერმინ „გერგეტის“ მოხსენიებას კი განაპირობებს ის ადგილმდებარეობა, სადაც ტაძარია აღმართული. ადრიდანვე სოფელი გერგეტი მდინარე თერგის მარცხენა მხარეს იყო გაშენებული, ხოლო მარჯვენა მხარეს ისტორიული ხევის ადმინისტრაციული ცენტრი - სტეფანწმინდა. ტაძარი კი მარცხენა მხარეს, ნასოფლარ გერგეტის ტერიტორიაზეა აგებული. XX ს. ბოლო მესამედში, კერძოდ 1966 წ. სოფელი გერგეტი ყაზბეგს შეუერთდა, მაგრამ ეკლესიის ძველი სახელწოდება უცვლელი დარჩა და მას ჩვეულების თანახმად კვლავ გერგეტის სამებას უწოდებენ.

გერგეტის სამება საშუალო ზომის ცენტრალურ-გუმბათოვანი ნაგებობაა. ტაძრის გეგმა გარე სწორკუთხედშია მოქცეული. მას ორი შესასვლელი აქვს - სამხრეთიდან და დასავლეთიდან. სამხრეთ შესასვლელი შესამჩნევად განიერია დასავლეთისაზე. ტაძრის ინტერიერში აშკარად იგრძნობა გუმბათის ყელისა და ქვედა ტანის პროპორციათა შეუსაბამობა. ზომებით ისინი ერთი-ერთზეა, რაც ეპოქის დამახასიათებელი ნიშანია (XIV-XV სს.) და მსგავსი პროპორციულობა იმ პერიოდის სხვა ტაძრებზეც აღინიშნება. წინა პერიოდის სხვა არქიტექტურულ ძეგლებში გუმბათის დიამეტრის შეფარდება დანარჩენ ნაწილებთან გაცილებით ნაკლებია, თუმცა ტაძრის გუმბათი მაღალია, რომელზედაც პროპორციის დაუცველად არის განლაგებული პატარა სარკმლები.

ეკლესიის საკურთხეველი საკმაოდ ღრმაა, რომლის შუა ადგილზე დგას წმიდა ტრაპეზი. იგი თავდაპირველი, ტაძრის აშენების დროინდელი უნდა იყოს. საკურთხევლის მარჯვნივ და მარცხნივ თითო ოთხკუთხა სათავსია, სამხრეთით - სადიაკვნე, რომელიც ცენტრალურ ნაწილთან სწორკუთხა კარითაა დაკავშირებული, ჩრდილოეთის მხარეს კი - სამკვეთლო. სამკვეთლო თითო კარით უკავშირდება საკურთხეველს და დარბაზს. სადიაკვნეს პატარა სარკმელი სამხრეთის მხრიდან აქვს გაჭრილი, როგორც წესი მსგავს შემთხვევებში სარკმელი აღმოსავლეთიდან უნდა იყოს, მაგრამ ოსტატს, როგორც ეტყობა, სარკმელი სამხრეთის ფასადის მორთულობისთვისაც გამოუყენებია. სამკვეთლოს სარკმელი კი აღმოსავლეთიდან აქვს გაჭრილი. სადიაკვნესა და სამკვეთლოს ზემოთ თითო სათავსია, ე.წ. სამალავები, საიდანაც კონქსზედა სივრცეში შეიძლება მოხვედრა. ორივე სათავსი აღმოსავლეთის მხრიდან ნათდება თითო პატარა სარკმლით. ტაძარი ასევე გამოირჩევა სამალავთა სიმრავლით და მის ყველა მონაკვეთს აქვს დიდი ან პატარა მეორე სართული: გვერდით ნავებს, საკურთხეველს, დასავლეთის მკლავისა და მცირე ზომის გვერდითი ჯვრის მკლავებითაც კი. ფაქტიურად ეკლესია ორსართულიანია და მისი მეორე სართული უცხოსთვის შეუმჩნევლად არსებულ საკმაოდ დიდ სამალავ სივრცეს წარმოადგენს, რაც ტაძრის თავდაცვით ფუნქციასაც მიანიშნებს არა მარტო ამ კუთხის მოსახლეობისა და საეკლესიო სიწმინდეებისათვის, არამედ ქართლის ბარისთვისაც. ვახუშტის უწყებით, იგი ადრიდანვე, „...მცხეთის სამკაულის სახიზრად“ ითვლებოდა და გარკვეულ დროს მტერთა შემოსევისას, „აქ ესუენა ნინოს ჯვარიო“.

ტაძრის შიდა სივრცეს ძირითადად ცენტრალური ჯვრის მკლავები და მათზე აღმართული გუმბათი ქმნის. ჯვრის მკლავებიდან გვერდითებს ორჯერ აღემატება აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ღრმა მკლავები. თვითონ გუმბათი კი დაყრდნობილია საკურთხევლის კუთხეებზე და დასავლეთით თავისუფლად მდგარ ორ სვეტზე. გუმბათის ყელი მეტად მაღალია, მას სიმაღლეს მატებს ზემოთ არსებული სამალავების გამო სარკმელების დიდ სიმაღლეზე მოთავსება, თუმცა გარედან აღნიშნული ასიმეტრიულობა არც კი შეინიშნება.

გუმბათის ყელი ათწახნაგოვანია. თითოეული წახნაგი ცალ-ცალკეა და თაღებითაა შემოფარგლული. სარკმლების შემომყოლ ორნამენტოვან არშიას გარს უვლის შეწყვილებული ლილვი, რომელიც ეყრდნობა ბურთულებიან კვადრატებს. გუმბათზე სარკმელთა რაოდენობა ხუთია, ისინი ათ წახნაგზე თითოს გამოტოვებით მდებარეობენ, მათ შორის კი ცრუ სარკმლებია განლაგებული.

გუმბათი თავდაპირველი სახით არ მოღწეულა, იგი რაღაც მიზეზით დაზიანებულა და შემდეგ აღუდგენიათ. შიგნით გუმბათი თავიდან თლილი ქვით ყოფილა ამოყვანილი, ხოლო რესტავრაციისას გუმბათის კამარა მთლიანად აგურით აღუდგენიათ, გარედან კვლავ ძველი ქვები არის  გამოყენებული.

ტაძრის ინტერიერს გუმბათის აღნიშნული ხუთი პატარა სარკმლის გარდა, ანათებს ჯვრის ყოველ მკლავში მოთავსებული თითო სარკმელი, ამდენად შიდა სივრცისათვის სინათლის წყაროს აღნიშნული ცხრა სარკმელი წარმოადგენს, რაც ბუნებრივია, საკმაოდ მოზრდილი ტაძრის განათებისათვის საკმარისი არ არის. თუმცა მკვლევართა მიერ ტაძარში ასეთი „ამოღამება“ იმ პერიოდის არქიტექტურული სტილის გამოხატულებადაა მიჩნეული, როდესაც აიგო სამების ეკლესია. ეპოქის დამახასიათებელ ნიშნადაა ასევე მიჩნეული ტაძრის ფასადებზე მორთულობის ნაკლებობა და რაც არის, იმის უმრავლესობის კედელში ჩაფლულობაც. ეს ყველაფერი კი ფასადთა გაშიშვლების გამოწვევაა. თუმცა გერგეტის ტაძრის სხვათაგან გამომრჩევ ნიშნად მის ოთხივე ფასადზე არსებული სხვადასხვა ზომისა და ფორმის ჯვარია. მათგან კი აღმოსავლეთ კედელზე არსებული ჯვარი გმოირჩევა თავისი დიდი ზომითა და საგანგებო მორთულობით. აღნიშნული ფასადის მცირე ელემენტებიდან ასევე აღსანიშნავია მის ზედა იარუსზე არსებული პატარა სარკმლები. ესენი ფაქტიურად დეკორატიულ ფილებს წარმოადგენენ და მათში სარკმლების დანახვა ჭირს. ჩუქურთმაში ჩამალული პატარა სარკმლები საიდუმლო ოთახების გასანათებლად იყო გამიზნული და მათი ჩუქურთმის დეტალად წარმოსახვაც სწორედ იმ შეფარული მიზნის განხორციელება იყო, რა დანიშნულებაც მას პრაქტიკულად ენიჭებოდა.

ტაძრის არქიტექტურული სტილით, მისი მორთულობით და მხატვრული ანალიზით და სხვ. მკვლევართა მიერ დადგენილია, რომ მისი აგება უახლოვდება საფარის, ზარზმის, ცაიშის გაუმბათოვან და დაბის დარბაზული ეკლესიების მშენებლობას. თუმცა მათ შორისაც არის გარკვეული ინტერვალი, მაგრამ არცთუ ხანგრძლივი და ყველა ერთი ეპოქის, კერძოდ XIV ს. ტაძრებადაა მიჩნეული. მათგან გერგეტი კი ყველაზე უფრო აქეთ,  XIV ს. მეორე მეოთხედის მშენებლობად ითვლება.

მრავალგანსაცდელგამოვლილ ხევის მოსახლეობას 70-წლიანი ანტირელიგიური ზეწოლის მიუხედავად ამ მხარის უმთავრესი სალოცავი უპატრონოდ არ მიუგდია. ღვთის მოიმედე აქაური მოსახლეობა ფარულად პატრონობდა ტაძარს და უძველეს ტრადიციებსაც ერთგულად უფრთხილდებოდა. ჩრდილო კარიბჭიდან საქართველოს უპირველეს დამცველ სალოცავში, გერგეტის სამებაში ღვთისმსახურება კვლავაც აღესრულება და ჩვენი ქვეყნის სხვადასხვა კუთხიდან საეკელსიო დღესასწაულზე ჩამოსულ მომლოცველთა სიმრავლე არ წყდება ხოლმე, განსაკუთრებით კი გერგეტობას, სიყვარულის დღესასწაულზე, რომელიც პეტრე-პავლოიბს მარხვის შემდეგ, 16 ივლისს (ახ. სტ.) იდღესასწაულება.

სვეტიცხოველი - ნიჭის ღვთიური ქმნილება

შეხედე ტაძარს სვეტიცხოვლისა,
სადაც იწვება უკვდავი ღვენთი,
მაშინ იწამებ გარე ყოვლისა,
რომ აქ ოდესმე ყოფილა ღმერთი.

მცხეთა იბერიის სამეფოს ძველი დედაქალაქია. ჩვენს წელთააღრიცხვამდე I ათასწლეულში საქართველოს ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ორი სამეფო: იბერიისა (ქართლის) - აღმოსავლეთში და კოლხეთის - დასავლეთ საქართველოში. სწორედ იბერიის სამეფოს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და რელიგიურ ცენტრს წარმოადგენდა ქალაქი მცხეთა 800-ზე მეტი წლის განმავლობაში.

მცხეთა დიდ საქარავნო გზაჯვარედინზე არსებობდა და აქ მოდიოდნენ ან გადადიოდნენ მეფეები, ელჩები თუ დესპანები, ვაჭართა ქარავნები, მოგზაურები თუ მეისტორიენი. მცხეთის განუმეორებელი სილამაზე: ცაში აჭრილი ქართის მთები, ვერცხლის სარტყელივით მბზინვარე მტკვარი, ზურმუხტისფერი ტალღებით მომქუხარე არაგვი და ორ მდინარეს შორის სამკუთხედად გაწოლილი მთაგორიანი ადგილი ხიბლავდა: ბერძენ, რომაელ, ებრაელ, არაბ თუ ჩინელ სტუმრებს, მტრებს თუ მოკეთეებს.

მცხეთა ქრისტიანობამდეც ჩვენი ქვეყნის სულიერი ცენტრი იყო, აქ იდგა: არმაზის, ზადენის, გაცის, გაიმის, აინანას, დანანას და აფროდიტეს კერპები. ამიტომ, ბუნებრივია, მცხეთა და მისი რეგიონი ძალზე მდიდარია არქიტექტურული ძეგლებით, არქეოლოგიური მონაპოვრებით. ქალაქისა და მისი რაიონის ტერიტორიაზე მდებარეობს 200-ზე მეტი არქიტექტურული ძეგლი, რომელთა შორის ცენტრალური ადგილი უჭირავს მცხეთის საპატრიარქო ტაძარს - სვეტიცხოველს.

სვეტიცხოველი - ქართული კულტურის, ხელოვნებისა და არქიტექტურის უმნიშვნელოვანესი ძეგლი გამოირჩევა არა მხოლოდ თავისი მხატვრული ღირსებით, დიდებულებით და ჰარმონიულობით, არამედ იმ განსაკუთრებული როლითაც, რომელიც მან ქართველი ერის ისტორიაში შეასრულა.

ტაძრის მშენებლობის პერიოდი (XI საუკუნის დასაწყისი) დაემთხვა საქართველოს ისტორიის მეტად რთულ და საინტერესო ეპოქას. ამ დროს ფეოდალიზმი განვითარების უმაღლეს საფეხურზე ადიოდა. წარმატებით დასარულდა ბრძოლა ქვეყნის გაერთიანებისათვის. პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა წარმატებებმა განაპირობეს ეროვნული, სულიერი კულტურის, მწერლობის, ფილოსოფიის, ხელოვნების, ფერწერის, ოქრომჭედლობის, ხუროთმოძღვრების ფართოდ განვითარება. ხუროთმოძღვრებაში უმაღლეს საფეხურზე ადის ჯვარ-გუმბათოვან ტაძართა არქიტექტურა, რომლის ეროვნულ სტილს სათავეს უდებს მცხეთის „ჯვარი“ (VI-VII სს-ს მიჯნა) - პირველი დასრულებული და კლასიკური ნიმუში. სწორედ ამ დროს იქმნება საქართველოს ხუროთმოძღვრების ისეთი შესანიშნავი ძეგლები, როგორებიცაა: ალავერდი, ბაგრატის ტაძარი, სამთავისი, სამთავრო, ნიკორწმინდა, მანგლისი, იშხანი და მრავალი სხვა. სვეტიცხოველს ქართული არქიტექტურის ამ შედევრებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უკავია.

სვეტიცხოვლის ისტორია განუყოფელია საქართველოს გმირული წარსულისაგან. ტაძრის პირველი ნაგებობის მშენებლობა უკავშირდება ქართლის სამეფოს მიერ ქრისტიანობის მიღებას, ფეოდალიზმის ჩასახვის პირველსავე ხანებს. შემდგომში არაერთხელ შემუსვრილა მტერთა გამანადგურებელი შემოსევების შედეგად, არაერთ დამპყრობელს უცდია მისი აღგვა პირისაგან მიწისა, მაგრამ ჩვენი წინაპრების ურყევი ნებისყოფის, შემოქმედებითი ენერგიის და სულიერი სიდიადის მეოხებით კვლავაც აღმდგარა ძველი დიდებულებით, ამით სვეტიცხოველი ჩვენი სამშობლოს სასიცოცხლო ძალის, მისი გაუტეხლობის სიმბოლოს განასახიერებდა.

სვეტიცხოველი, უპირველეს ყოვლისა, წარმოადგენდა საქართველოს რელიგიურ ცენტრს, რადგან იგი იყო საპატრიარქო ტაძარი, საქართველოს ეკლესიის მეთაურთა კათოლიკოს-პატრიარქთა რეზიდენცია. სწორედ სვეტიცხოველში ხდებოდა საქართველოს მეფეთა და ეკლესიის მეთაურთა - კურთხევა, ჯვრისწერა, ქართველ უფლისწულთა მონათვლა. აქ ხდებოდა ქართველ მეფეთა, დედოფალთა, ბატონიშვილთა და კათოლიკოს-პატრიარქთა დაკრძალვა (ტაძარში დღემდე შემორჩენილია რამდენიმე მათგანის საფლავი). გარეშე მტერთა შემოსევებისას აქ აფარებდა თავს მცხეთისა და მისი შემოგარენის მოსახლეობა. თავისი მდიდარი ბიბლიოთეკით სვეტიცხოველი მწიგნობრობის გავრცელების კერასაც წარმოადგენდა. არის ცნობები, რომ ეს წიგნები ინახებოდა ტაძრის კედლებში მოთავსებულ სამალავ ოთახებში, სხვა ძვირფასეულობასთან ერთად.

სვეტიცხოვლის დღევანდელი ნაგებობა XI საუკუნისაა.

ცნობილია, რომ მე-4 ს-ის დასაწყისში აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფომ ოფიციალურად მიიღო ქრისტიანული სარწმუნოება, რის შემდეგაც საქართველოს ტერიტორიაზე მის განსამტკიცებლად დაიწყო ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობა. პირველი ქართული ეკლესია კი აიგო სწორედ ამ ადგილას, მდინარეების - მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, „წმინდა ჭალაში“, ანუ სამეფო ბაღში. იგი აუგიათ პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის მითითებით IV ს-ის 30-იან წლებში. ეს ხის ნაგებობა მცირე ზომის ყოფილა, რაც ტაძარში ბოლო ხანს ჩატარებული არქეოლოგიური გამოკვლევების შედეგაც დადასტურდა. აქ აღმოჩენილი ხის სვეტების ნაშთები მეცნიერებმა IV საუკუნით დაათარიღეს, რითაც საშუალება მოგვეცა დარწმუნებით გვეთქვა, რომ მირიან მეფის ბრძანებით აგებული სვეტიცხოველი ხის ნაგებობა ყოფილა.

V ს-ის მეორე ნახევარში, ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს, ქართულმა ეკლესიამ მოიპოვა დამოუკიდებლობა - ე.ი. გახდა ავტოკეფალური (მანამდე იგი ანტიოქიის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა). ამ დროიდან მცხეთა უკვე ცხადდება საპატრიარქო რეზიდენციად, კათედრით სვეტიცხოველში. ქალაქი ამ დროს წარმოადგენდა არა მარტო საქართველოს, არამედ მთელი კავკასიის ქრისტიანობის ცენტრს. პატარა ხის ეკლესია უკვე აღარ შეესაბამებოდა ქრისტიანული რელიგიის როლსა და ავტორიტეტს, რის გამოც ვახტანგ გორგასლის ბრძანებით V ს-ის ბოლოს მის ადგილზე ააგეს დიდი ზომის ქვის სამნავიანი ბაზილიკური ტიპის ეკლესია, რომლის ზომებიც ბევრად აღამატებოდა იმხანად ცნობილ ეკლესიებს: წილკნის, ბოლნისის, ხაშმის და სხვა. ვახტანგისეული ნაგებობიდან დღემდე თითქმის აღარაფერი შემორჩა, რადგან დროთა განმავლობაში ძალზე დაზიანებულა. XI ს-ის დამდეგისათვის საჭირო გამხდარა მისი გადაკეთება.

გორგასლისეული სვეტიცხოვლის აღდგენა-გადაკეთებას ხელი მოჰკიდა ქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მელქისედეკ I-მა. მისი ბრძანებით XI ს-ის დასაწყისში ხუროთმოძღვარმა არსუკისძემ ძველი ბაზილიკის ნაგებობა გადააკეთა ჯვარ-გუმბათოვან ტაძრად. სწორედ არსუკისძის ეს გენიალური ქმნილებაა ჩვენამდე მოღწეული, გარკვეული ცვლილებებით.

XI ს-ში სვეტიცხოვლის მშენებლობა დაწყებულა გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფის ბაგრატ III-ის (1001-1014 წწ.) დროს. ძირითადი სამუშაოები მიმდინარეობდა მეფე გიორგი I (1014-1027 წწ.) მეფობის პერიოდში, ხოლო დასრულებული სახე ტაძარმა მიიღო ბაგრატ IV-ის (1027-1072 წწ.) მეფობის ხანაში. სხვადასხვა მონაცემების შეჯერების შედეგად დაზუსტდა, რომ სვეტიცხოველი შენდებოდა 19 წლის განმავლობაში - (1010-1029 წწ.).

სვეტიცხოველს მცხეთის არქიტექტურული ანსამბლის კომპოზიციაში ცენტრალური ადგილი უჭირავს, ტაძარი წარმოადგენს წაგრძელებულ ოთხკუთხედში ჩახაზულ ჯვარს, რომელიც დასრულებულია პირამიდული, თექვსმეტსარკმელიანი გუმბათით, რომლისაგანაც იშლება ჯვრის მკლავები.

აღსანიშნავია, რომ ქვეყნის ტრაგიკულმა ისტორიამ ყველაზე მძიმე დაღი დაასვა ტაძრის გუმბათს: XIII ს-ის დასასრულს (1283 წ.) საქართველოში მომხდარი ძლიერი მიწისძვრის შედეგად გუმბათი ჩამოიქცა. იგი შეაკეთა გიორგი ბრწყინვალემ XIV ს-ის პირველ ნახევარში. გუმბათი მეორედ ჩამოაქციეს თემურ-ლენგის მეომრებმა XIV ს-ის ბოლოს.

ცნობილია, რომ ამ შუა აზიელმა დამპყრობელმა 8-ჯერ ილაშქრა საქართველოში. ერთ-ერთი ლაშქრობის დროს მას აუოხრებია სვეტიცხოველი. „შეჰკადრა და ბილწითა ხელით ხელჰყო დარღვევად და მოოხრებად სვეტიცხოვლისა შინაგან და გარეთ“ - გადმოგვცემს მემატიანე. ზოგიერთი ცნობით, ეს თავდასხმა მომხდარა 1387 წელს, მე-2 შემოსევის დროს. მიუხედავად იმისა, რომ სვეტიცხოველს სხვა დროსაც არაერთი ამაოხრებელი თავდასხმა განუცდია, თემურლენგის მიერ სვეტიცხოვლის აოხრება ყველაზე გამანადგურებლად ითვლება. მისმა ურდოებმა არა მარტო მოანგრიეს ტაძრის გალავანი, გაძარცვეს ოქროთი მოპირკეთებული ემბაზი, სამალავებში დაცული განძეულობა და ბიბლიოთეკა, არამედ გადაწყვიტეს თვით ტაძრის დანგრევაც. ამ მიზნით, თემურლენგის ბრძანებით მოანგრიეს სვეტიცხოვლის ბურჯები, მაგრამ ტაძარი არ დანგრეულა, ჩამოიქცა მხოლოდ გუმბათი.

ალექსანდრე პირველს აღუდგენია თემურლენგის მიერ დანგრეული ბუნჯებიც, მაგრამ აღდგენისას ეს ბურჯები, გამაგრების მიზნით, უფრო გაამსხვილეს და ამით თავიანთი პირვანდელი სილამაზე დაუკარგეს. თუ რაოდენ დიდი განსხვავებაა XI ს-ისა და XV ს-ის ბურჯებს შორის, ეს კარგად ჩანს დღესაც. XI ს-ში თაღები უფრო მაღლები, ხოლო ბურჯები უფრო ნატიფები და ლამაზები ყოფილან, კარგად ჩანს ისიც, რომ დასავლეთის მკლავის სამი თაღიდან დატოვებულია მხოლოდ ორი, ამიტომ თუ თავდაპირველ თაღებს შორის მანძილი თანაბარი იყო, XV ს-ის რესტავრაციის შემდეგ ერთ-ერთი მათგანის ბიჯი ორჯერ ჭარბობს მეორისას.

რატომ გახდა საჭირო აღნიშნული ბურჯების გამყარება, მათი გამსხვილება, გასაგები გახდება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ თვითეულ ბურჯს ტაძრის ზევიდან 700 ტონა სიმძიმე აწვება.

სვეტიცხოვლისადმი დიდი ზრუნვა გამოუჩენია ქართლის მაჰმადიან მეფეს როსტომს (მეფობდა 1632-1638 წლებში). როგორც ჩანს, ამაში დიდია მისი მეუღლის, ჭეშმარიტი ქრისტიანობითა და მაღალი გონებით გამორჩეული ქალის მარიამ დადიანის დამსახურება. მათ საფუძვლიანი რესტავრაცია ჩაუტარებიათ დაზიანებული ტაძრისათვის, შეუკეთებიათ - აღუდგენიათ გუმბათი, მიუკუთვნებიათ მრავალი გლეხი. სოფლებიდან შემოსავალი გროვდებოდა როგორც ფულით, ასევე ნატურით (პური, ღვინო, სანთელი, ქსოვილები და ა.შ.).

XVII საუკუნის ბოლოს მთელ საქართველოში სვეტიცხოვლის კუთვნილება ყოფილა გლეხთა  1025 ოჯახი და 237 სოფელი.

დასავლეთი ფასადი

დასავლეთი ფასადის დეკორი ტაძრის ყველაზე რელიეფური და მხატვრულად გაფორმებული ნაწილია, რომელიც თითქმის პირვანდელი სახითაა შერჩენილი.

ფასადის ამაღლებული ნაწილის ფართო დეკორატიული თაღი ნახევარსვეტებს ეყრდნობა. ცენტრალური სარკმლის გარშემო თავმოყრილია მდიდრული ორნამენტულ-დეკორატიული მორთულობა, ჩუქურთმა მრავალფეროვანია, პლასტიკური, ოსტატურად შესრულებული. ვიწყო სიბრტყეებზე მარჯვნივ და მარცხნივ სიმეტრიულადაა გამოსახული დიდი ზომის დეკორატიული ვაზები. უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული ჩუქურთმის უმდიდრეს რეპერტუარში ვაზი ერთადერთი მცენარეა, რომელიც სტილიზაციის მიუხედავად, ინარჩუნებს თავის ინდივიდუალობას. ვაზს რომ ასეთი უპირატესობა ენიჭება, ცხადია, გასაკვირი არ არის, თუ გავიხსენებთ, რომ ვაზს - ვენახს, მევენახეობას ქართველი კაცის ცხოვრებაში უძველესი დროიდან მთავარი ადგილი უჭირავს. ვაზი ჩვენში კულტად ქცეული მცენარე იყო, ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ ტაძრების დეკორში მისი გამოსახულება საკმაოდ ხშირად ვლინდება. ამიტომაც წერდა პოეტი:

სადაც ქართველი კაცია,
იქვე ვაზი ჰყავს ძმობილად,
ვინ იცის, ვაზიც, ქართველიც,
იქნება ერთად შობილან.

ცენტრში წარმოდგენილია საყდარზე მჯდომი მაცხოვარი, რომლის მარჯვენა ხელით აკურთხებს, ხოლო მარცხენა ხელში სახარება უჭირავს. ქრისტეს ორივე მხარეს მფრინავი ანგელოზების ფიგურებია, რომელთაგან ერთს სურა უპყრია ხელში, მეორედ კი პური ანუ სეფისკვერი. ამ კომპოზიციაში ზიარების სახეა სიმბოლურად ნაჩვენები, რადგან სურა სიმბოლური მინიშნებაა ღვინის - ქრისტეს სისხლის, ხოლო პური - ქრისტეს ხორცისა.

ფასადის ქვედა ნაწილში, მარჯვნივ, მოწითალო ქვის დიდი, რელიეფური, მოჩუქურთმებული ჯვარი XI ს-ის დროინდელია.

სვეტიცხოვლის ყველა ფასადზე შეინიშნება სამშენებლო ქვათა სიჭრელე, პოლიქრომია, რაც ამდიდრებს და ამშვენებს ტაძარს. ამ ფერადოვნებამ, ფერთა ასეთმა ჰარმონიამ ათქმევინა დიდ ქართველ მწერალს კ.გამსახურდიას: „ამ ტაძრისათვის თვალის შევლება ყოველ დროში სანუკვარია, დილით ხვლიკისფერია იგი, მოუღალავი მზით გაშუქებული, შეღამებისას ოქროცურვილია, ხოლო მწუხრის შემოდგომისას, თუ ვარსკვლავიანმა ცამაც დაადგა თვალი, ცას მიეჭრება მრუმე ჰარმონიით აღვსილი ხაზების ზესწრაფვა“.

აქვე, გალავნის კუთხეში, გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ნანგრევებია. ფიქრობენ, რომ ეს უნდა იყოს XI ს-ის დროინდელი ნაგებობის - მელქისედეკ კათალიკოსის სასახლის ნაშთები.

სამხრეთი ფასადი

სამხრეთი ფასადის დასავლეთ მხარეს ტაძრის მშენებლობის დროინდელი რელიეფურ-სკულპტურულ გამოსახულებათა საინტერესო კომპოზიციაა შემორჩენილი, რომელიც ასე იკითხება: ვაზი - წმინდა მცენარე საქართველოში, წმ.გიორგი კლავს ურჩხულს, ჯვარი აყვავებული მკლავებით - ქრისტიანული ხსნის სიმბოლო, ორი მტრედი კი ერთი ჭურჭლიდან იღებს სულიერ საზრდოს. აქვე გამოსახულია ვარდული - ქრისტიანობის მარადიულობის სიმბოლო, ექვსფრთიანი ანგელოზი და ქრისტეს ჯვარცმა.

სამხრეთ ფასადზე ყველაზე უკეთ ჩანს ტაძრისათვის დამახასიათებელი ასიმეტრიულობა.

ცენტრალურ თაღს შიგნით 3 ფანჯარაა - თითოეული მათგანი შემკულია მშვენიერი ჩუქურთმით, აქაც მოჩანს ქართული ხუროთმოძღვრების დამახასიათებელი ერთ-ერთი ნიშანი - ჩუქურთმის მრავალფეროვნება. ყურადღებას იქცევს ქვედა მარჯვენა სარკმლის ირგვლივ სვასტიკის ნიშნიანი ორნამენტი. სვასტიკა უძველესი დროიდანაა ცნობილი საქართველოში (და არა მხოლოდ საქართველოში) - როგორც მარადიული ცეცხლისა და მარადიული მზის სიმბოლო.

აღმოსავლეთი ფასადი

აღმოსავლეთი ფასადი, ტაძრის სხვა ფასადებთან შედარებით, სიმეტრიულია. საერთოდ, ასიმეტრიულობა ქართულის არტქიტექტურისათვის დამახასიათებელი ნიშანია. ეს კარგად ჩანს სვეტიცხოვლის მაგალითზეც, სადაც შესანიშნავადაა შეხამებული ასიმეტრიულობა აღმოსავლეთი ფასადის სიმეტრიულობასთან. ეს ფასადი გამოირჩევა ჩუქურთმების მრავალფეროვნებით და მაღალხარისხიანობით.

ფასადის დეკორატიულ-თაღოვან სისტემაში, კონსტრუქციული თვალსაზრისით, ჩართულია მაღალი სამკუთხა ნიშები, რომლებიც კედლის წყობას ჭარბი მასისაგან განტვირთავენ და ხაზს უსვამენ საკურთხევლის კედლის სამ ნაწილად დაყოფას. ამ ნიშებს აქვთ კიდევ ერთი საინჟინრო დანიშნულება: მიწისძვრის დროს სიმძიმე ყველა მხარეს თანაბრად ნაწილდება და ჩამონგრევის საშიშროებას ვიცილებთ თავიდან. ფასადზე გასაკუთრებით დამშვენებულია ცენტრალურ თაღს შიგნით მოქცეული არე, მის ზედა ნაწილში მარაოსებრ გაშლილი 12 სხივია მედალიონებით დამთავრებული - ქრისტეს 12 მოციქულის სიმბოლო, რომელთა სახელზედაც აიგო სვეტიცხოველი. მედალიონებზე ამოკვეთილია წარწერა: „ადიდენ ესე წმინდაი ეკლესია, ხელითა გლახაკისა მონისა არსუკიძისაითა. ღმერთმან განუსვენე სულსა მისსა“. ამ წარწერიდან ვიგებთ, რომ ტაძრის მშენებლობის დასრულებისას არსუკიძე უკვე გარდაცვლილი ყოფილა, რადგან მისი სულისთვის განსვენებას თხოულობენ.

ტაძრის დეკორატიულ ელემენტებს ხშირად სიმბოლური მნიშვნელობაც ჰქონდა. ხარის თავების გამოსახულება ამ ფასადზე V ს-ის სკულპტურული ნაწარმოებია. ხარი უძველესი დროიდანვე წმინდა ცხოველად, მიწათმოქმედების სიმბოლოდ ითვლებოდა, ნაყოფიერების სიმბოლო უნდა იყოს ფასადის ზედა ნაწილში გამოსახული ვაზის მტევნები, რაც შეეხება დანარჩენ რელიეფურ ქანდაკებებს ამ ფასადზე (ორი ანგელოზი მთავარ სარკმელთან, ლომი და არწივი ზემო ნაწილში), ფიქრობენ, რომ ისინი ერთი მთიანი კომპოზიციის ნაწილს შეადგენდნენ და სხვა ადგილას იყვნენ მოთავსებულნი. ამიტომ ძნელია გადაჭრით რაიმე ითქვას ამ გამოსახულებათა სიმბოლურ მნიშნველობაზე (ხარი, ანგელოზი, ლომი და არწივი - ოთხი მახარებლის სახეებიცაა იოანეს გამოცხადების მიხედვით. შესაძლოა ამ სიმბოლოებს ეს დატვირთვაც ჰქონდეს - საიტის ავტორის შენიშვნა). რაც შეეხება ქვედა ნაწილში რელიეფურ სახეებს, აქ გამოსახულნი არიან ღვთისმშობელი, ქრისტე და იოანე ნათლისმცემელი (XI ს.), მათ ქვემოთ წარწერაა, რომელიც გვამცნობს, რომ 1674 წელს ეს ფასადი შეუკეთებია საეკლესიო მიწების გამგებელს ვინმე მაღალაძეს.

აქვე, მარცხნივ, გალავნის სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში, მდებარეობს ქვის ორსართულიანი შენობა, რომელიც ადრე წარმოადგენდა XVIII ს-ის ქართველი კათალიკოს-პატრიარქის ანტონ I-ის რეზიდენციას.

ჩრდილოეთი ფასადი

ჩრდილოეთი ფასადი ორნამენტულ-ჩუქურთმიანი სამკაულით ნაკლებადაა დამშვენებული. აქ გამოყენებულია დეკორატიული თაღების სისტემა, რომელთაგან ცენტრალური თაღი ამაღლებულია და ამით იგი ხაზს უსვამს ტაძრის სიმაღლეს. აღსანიშნავია, რომ სვეტიცხოველი ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ტაძარია საქართველოში (54 მ).

ფასადის ზედა ნაწილში გამოსახულია ჯვარი, მის მარჯვნივ - ქრისტე, ხოლო მარცხნივ ამოკვეთილია წარწერა: „იესო ქრისტე, ადიდე მელქისედეკ“ (იგულისხმება მელქისედეკ I). გამოსახულება სამშენებლო ხელოვნების სიმბოლოდ შეიძლება წარმოვიდგინოთ და სხვა ქართულ ტაძრებშიც გვხვდება. თაღს ქვემოთ ცენტრალური სარკმლის პერანგად გამოყენებულია ქალის თმის ნაწნავის მსგავსსი ჩუქურთმა, რომელიც მსოფლიო ხუროთმოძღვრებაში ცნობილია ქართული წნულის სახელწოდებით.

ფასადის ძირში შემორჩენილია ოდესღაც არსებული სტოების ნანგრევები, რომლებიც (ჩრდილოეთის და სამხრეთის მხრიდან) სამლოცველო-განსასვენებლებს წარმოადგენდნენ და მორღვეულ იქნენ XIX ს-ის I ნახევარში რუსული საეკლესიო ხელისუფლების განკარგულებით, მათი მოშლით სვეტიცხოველს ერთი საფეხური დააკლდა და ფასადმა პირვანდელი სახე დაკარგა.

ცენტრალური თაღის ქვეშ მოთავსებულია მარჯვენა მკლავის რელიეფური გამოსახულება გონიოთი, რომლის ორივე მხარეს წარწერაა: „ხელი მონისა არსუკიძისაი, შეუნდეთ“, როგორც ჩანს, ეს მარჯვენა გამოსახეს იმ მიზნით, რომ განედიდებინათ იმ დიდოსტატის უკვდავი ღვაწლი, რომელმაც ღირსეული ადგილი დაიკავა არა მარტო ქართულ, არამედ მსოფლიო არქიტექტურის გენიალურ ქმნილებათა შორის და რომელიც მშენებლის მიერ უფლისათვის გაწეული ღვაწლის სიმბოლოდ უნდა ჩაითვალოს. სწორედ ხუროთმოძღვარ არსუკისძის უკვდავებას მიუძღვნა მწერალმა კონსტანტინე გამსახურდიამ ისტორიული რომანი „დიდოსტატის მარჯვენა“. რომანში გამოყენებული უძველესი ლეგენდა, ოსტატის მოჭრილი მარჯვენის შესახებ, ხალხის მდიდარი ფანტაზიის ნაყოფია, ისტორიული წყაროები ამის შესახებ არაფერს გვაუწყებენ.

რაც შეეხება ტაძრის გალავანს, იგი XVIII ს-ში აღუდგენიათ ერეკლე II-ის ბრძანებით. თუმცა სვეტიცხოველს გალავანი XI ს-შივე ჰქონია. ამაზე მიუთითებს XI ს-ის კარიბჭე, რომელიც დღემდე შემორჩა, მაგრამ გალავანი დროთა განმავლობაში დანგრეულა. ერეკლე II-ის დროს კი გალავნის შემოვლება აუცილებელი გამხდარა, რადგან მცხეთის ირგვლივ მდგარი ციხეები მტერთა ურიცხვი შემოსევების შედეგად დანგრეულან და საჭირო შემთხვევაში თავის მოვალოებას ვეღარ ასრულებდნენ. ამავე დროს, მეტად გახშირებული ყოფილა ლეკთა თარეში და მოსახლეობის თავშესაფრად ასეთი გალავნები - დამცველი ნაგებობებით, კოშკებითა და სათოფურებით დიდ როლს არსულებდნენ.

კარიბჭის მარცხნივ XVII ს-ის ნახევრად დანგრეული სამრეკლოა. აღსანიშნავია, რომ XIII-XIV სს-მდე ქართულ საკულტო არქიტექტურაში სამრეკლო, როგორც ცალკე არქიტექტურული ელემენტი, არ გვხვდება. მათი მშენებლობა იწყება მხოლოდ XIII-XIV ს-დან.

სვეტიცხოვლის სამშენებლო მასალა ქვიშაქვაა. ტაძარი გადახურულია ალგეთური ბაზალტით.

ტაძარს ერთი ძირითადი შესასვლელი აქვს დასავლეთიდან. მთავარი შესასვლელი ტაძრის აგების დროინდელია, ხოლო ფრესკა კარიბჭის თავზე - XIX ს-ისა. ფრესკაზე გამოსახულია ღვთისმშობელი ყრმით, რომლის მარჯვნივ და მარცხნივ მთავარანგელოზები მიქაელი და გაბრიელი არიან გამოსახულნი.

ტაძარში შესვლისთანავე ჩვენს თვალწინ გადაიშლება გრანდიოზული სივრცე: მძლავრი თაღები მზერას აღმოსავლეთისაკენ, საკურთხევლისაკენ წარმართავენ. სინათლეც თანდათან მატულობს ცენტრისკენ, სადაც ზეატყორცნილი გუმბათის ყელის ფანჯრებიდან უხვად იღვრება მზის სხივები.

შესასვლელშივე, მარჯვნივ ქვის სანათლავი ემბაზია. არსებობს მოსაზრება, რომ იგი ქართლის მოქცევის დროინდელი - ე.ი. IV ს-ისა უნდა იყოს. ემბაზი იმ პერიოდში ეკლესიის ეზოში უნდა მდგარიყო. ინტერიერში მოხვდა მხოლოდ XI ს-ში - ტაძრის გაფართოების შემდეგ.

საფიქრებელია, რომ სვეტიცხოვლის დიდი მნიშნველობის გამო, სწორედ ამ ემბაზში ინათლებოდნენ ქართველი უფლისწულები. გადმოცემის მიხედვით, ამ ემბაზში მოინათლა პირველი ქრისტიანი მეფე მირიანი და მისი მეუღლე ნანა, ემბაზი ადრე მოოქროვილი ყოფილა.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სვეტიცხოველს გააჩნია სამალავები ტაძრის ზედა ნაწილში. იქ, საჭიროების შემთხვევაში, თავს აფარებდნენ, მალავდნენ ტაძრის განძეულობას და მდიდარ ბიბლიოთეკას. დაბლიდან მოჩანს სამალავებში ერთ-ერთი საიდუმლო შესასვლელი. სადაც საფრთხის შემთხვევაში თოკის კიბით ადიოდნენ, რის შემდეგაც ხატით ფარავდნენ ღრმულს. აღმოსავლეთის მხრიდან საკურთხევლის მარცხენა მხარეს სამალავებში არის სხვა შესასვლელი - საიუდმლო ქვის კიბეებით, რომლებსაც გუმბათზე ავყავართ. სვეტიცხოვლის ტაძარი საქართველოში სიმდიდრითა და მასშტაბურობით გამოირჩეოდა. მას მრავლად სწირავდნენ მიწებს, ოქრო-ვერცხლსა და სხვა ძვირფასეულობას, როგორც მეფეები და კათალიკოსები, ასევე რიგითი მორწმუნეებიც.

სვეტიცხოველს თავიდანვე დაებედა უხვი შეწირულობები. ჯერ კიდევ IV საუკუნეში მირიან მეფემ ტაძრის ასაგებად დათმო თავისი სამეფო ბაღი, ხოლო კახეთის მფლობელმა სუჯიმ წმინდა ნინოსაგან ქრისტიანობის მიღების შემდეგ სვეტიცხოველს შესწირა სოფელი ბოდბე.

სამხრეთის კედელზე არის მიშენებული მინიატურული ეკლესია, რომელიც XIV-XV საუკუნეებში ჩაუდგამთ. ეს პატარა ეკლესია წარმოადგენს იერუსალიმში, გოლგოთას მთაზე, ქრისტეს ჯვარცმის ადგილზე, იმპერატორ კონსტანტინეს ბრძანებით IV ს-ში აშენებული ეკლესიის არაზუსტ ასლს. იგი აუგიათ იმ ადგილობრივ მორწმუნეთათვის, რომელთაც არ ჰქონდათ საშუალება იერუსალიმში ენახათ ქრისტეს წამების ადგილი. ეკლესია სვეტიცხოველში ააგეს იმიტომ, რომ ქალაქ მცხეთას ეძახდნენ „მეორე იერუსალიმს“.

როგორც „ქართლის ცხოვრება“ და „მოქცევაი ქართლისაი“ გადმოგვცემს, მცხეთელი ელიოზი და კარსნელი ლონგინოზი დასწრებიან ქრისტეს წამებას იერუსალიმში და მისი კვართით დაბრუნებულან მცხეთაში. აქ ელიოზს დახვედრია მისი და - სიდონია, რომელსაც გულში ჩაუკრავს ეს ძვირფასი რელიქვია და მღელვარებისაგან იქვე განუტევებია სული. სიდონია დაუსაფლავებიათ ქრისტეს კვართით ხელში სამეფო ბაღში. მოგვიანებით მის საფლავზე ამოსულა ლიბანის კედარი. IV ს-ში, ქრისტიანობის მიღების შემდეგ, მირიან მეფის ბრძანებით, ეს ხე მოუჭრიათ, რათა სიდონიას საფლავზე აეგოთ ქრისტიანული ეკლესია. მოჭრილი ხისაგან დაუმზადებიათ „შვიდნი სვეტნი ეკლესიისანი“. ერთ-ერთი მათგანი სასწაულმოქმედი ათმოჩენილა: იგი ჰაერში აჭრილა და მხოლოდ მას შემდეგ „დაემყარა და მტკიცედ შეეძერწა“ თავის კვარცხლბეკს, როცა წმიდა ნინომ მთელი ღამე ლოცვაში გაატარა. ამ სვეტიდან მირონი დიოდა, და ყველანი, ვინც კი აქ მოვიდოდა, „სენთაგან შეპყრობილნი, მსწრაფლ განკურნებულნი წარვიდოდეს სახით თვისადო“. სწორედ ეს იყო „სვეტიცხოველი“ - სვეტი, სიცოცხლის მომნიჭებელი და ტაძარსაც მისი სახელი ეწოდა.

ისეთი დიდი მნიშნველობის ტაძარი, როგორც სვეტიცხოველია, რასაკვრიველია, თავდაპირველად მთლიანად მოხატული იყო ფრესკებით. ჟამთა სიავეს ტაძრის ფრესკები საკმაოდ დაუზიანებია, XIX ს-ის შუა ხანებში კი ქართული ეკლესიის იმდროინდელი მეთაურის ეგზარქოს ევგენი ბაჟენოვის ბრძანებით სვტიცხოვლის ფრესკები შეუთეთრებიათ, კირის რამდენიმე ფენით დაუფარავთ. ამ შეთეთრებას რუსული საეკლესიო ხელისუფლება „რესტავრაციას“ უწოდებდა. საქმე ისაა, რომ XIX ს-ის დასაწყისში არა მარტო საქართველომ დაკარგა დამოუკიდებლობა, არამედ ქართულმა ეკლესიამაც. 1811 წლიდან ქართულ ეკლესიას მართავდნენ რუსეთის წმ.სინოდის მიერ დანიშნული ეგზარქოსები. სწორედ ერთ-ერთი ასეთი ეგზარქოსი იყო ეგვენი ბაჟენოვი. ფრესკები შეათეთრეს თითქოსდა იმიტომ, რომ ისინი ასეთ მდგომარეობაში არ უნდოდათ ენახა იმპერატორ ნიკოლოზ I-ს, რომლის ჩამოსვლასაც ელოდნენ საქართველოში 1837 წელს. ცნობილია, რომ XIX ს-ისთვის სვეტიცხოველში მოღწეული ფრესკები მართლაც საჭიროებდნენ რესტავრაციას. მათი გადარჩენისათვის ფრთხილი და ფაქიზი სამუშაოების ჩატარება იყო საჭირო. მაგრამ ეს სამუშაოები XIX ს-ში ძალზე უხეშად ჩატარდა, რის გამოც ბევრი ფრესკა დაიღუპა. ძვირფასი ქართული ფრესკების განადგურება ლოგიკური შედეგი იყო იმ რუსიფიკატორული პოლიტიკისა, რომელსაც მეფის რუსეთი ახორციელებდა საქართველოში. ფრესკები შეათეთრეს ბევრ სხვა ქართულ ტაძარშიც. მხოლოდ ჩვენი საუკუნის 60-იან წლებში ტაძარი მიმდინარე სარესტავრაციო სამუშაობის დროს მოხსნეს კირის ეს ფენები ფრესკებს, თუმცა, როგორც ვხედავთ, ფრესკების უმეტესი ნაწილი განადგურებულია, რადგან მათი გადარჩენა ვერ მოხერხდა. შემორჩა მხოლოდ კედლის მხატვრობის მცირე ნაწილი, რომელიც გვიანი პერიოდით (XVI-XVII სს.) თარიღდება.

საკურთხევლის აფსიდში ფრესკა ქრისტეს გამოსახულებით თავდაპირველად XI ს-ში ყოფილა შესრულებული, მაგრამ XIX ს-ის ბოლოს იგი განუახლებია რუს მხატვარს იოსებ პიჩის. ზედა რეგისტრში გამოსახულნი არიან ანგელოზები,  ცენტრალურ ნაწილში - იესო ქრისტე, გარშემორტყმული ცეცხლოვან ბორბლებზე მჯდომი სერაფიმებით და ქერუბიმებით (ესაა სცენები იეზეკიელის სიზმრიდან და ისაია წინასწარმეტყველის ხილვებიდან), ხოლო ქვედა რეგისტრი დათმობილი აქვს ღვთისმშობლის, ქრისტეს მოციქულებისა და იოანე ნათლისმცმლის გამოსახულებებს. ბემის კედლებზე გამოსახულნი არიან მთავარანგელოზები - მიქაელი და გაბრიელი. მთლიანობაში საკურთხევლის კომპოზიცია ასახავს უფლის დიდების თემას. საკურთხევლის კარნიზზე წარწერაა ასომთავრულით: „მოსავთა შენთა დამამტკიცებელო ქრისტე ღმერთო, დაამკტიცე ეკლესიაი შენი, რომელი მოიყიდე სისხლითა შენითა წმიდითა“. ცენტრალური ნავის ჩრდილოეთის მხარის ფრესკა XVII ს-ისაა, თაღს ზემოთ მოცემულია „ხარებისა“ და „სულიწმიდით ჩასახვის“ სცენები.

ცენტრალური ნავის ჩრდილოეთ მხარეს ორი სვეტის შემაერთებელ თაღზე, რომელიც ორ რეგისტრად იყოფა, მედალიონებში გამოსახულნი არიან ისინი, რომლებიც ეწამნენ ქრისტიანობისთვის IV საუკუნის დასაწყისში რომის იმპერატორების - დიოკლიტიანესა და მაქსიმილიანეს ბრძანებით.

ჩრდილო-დასავლეთის სვეტის შიდა მხარეზე მოთავსებულია მამაკაცის ფიგურა ცხოველის თავით. ესაა დიდმოწამე ქრისტეფორე, რომელიც III ს-ში ეწამა ქრისტიანობისთვის. გადმოცემის თანახმად ქრისტეფორე აუწერელი სილამაზის ჭაბუკი ყოფილა და რომ არ ყოფილიყო საცდურობის საგანი, ღმერთს სთხოვა, რომ უსახურქმნილიყო.

ჩრდილოეთის ორი სვეტის შემაერთებელი წრიული თაღის ზემოთ დარჩენილ სამკუთხედში ერთმანეთის მოპირდაპირედ ორი გამოსახულებაა: ებრაელთა ბიბლიური მეფეები - დავით წინასწარმეტყველი და სოლომონ ბრძენი.

ჩრდილოეთის თაღის დასავლეთი სვეტის მოხატულობა 4 იარუსადაა დაყოფილი. 1. ქრისტეს ქადაგება იერუსალიმში, მწიგნობრები და ფარისეველნი. 2. ქრისტე აღადგენს განრღვეულს. 3. სიმბოლური სცენა, რომელსაც პირობითად შეიძლება ეწოდოს „ხილული თვალი“. ქვემოთ IV რეგისტრში, მოცემულია ჯვართამაღლების სცენა, რომაელ ქრისტიან იმპერატორ კონსტანტინესა და მისი დედის ელენეს გამოსახულებით. ეს ფრესკა განახლებულია XIX ს-ის ბოლოს მხატვარ იოსებ პიჩის მიერ.

სვეტიცხოვლის ცენტრალურ ნაწილში სამხრეთ მხარეს დგას თაღოვანი ნაგებობა, რომლის ქვეშ, ისტორიული წყაროების მიხედვით, ქრისტეს კვართია დაკრძალული. ეს ნაგებობა XVII ს-ისაა. მასზე ასომთავარული წარწერაა: „ქრისტე ღმერთო შენისა დიდებისათვის ბრძანებითა ნიკოლოზ კათალიკოზისათა მოვხატე მე, ფრიად ცოდვილმან გულჯავრიშვილმან გრიგოლ სვეტი ესე. ვინც შენდობა ბრძანოთ, თქვენც მოგეტევნოთ ცოდვანი“. მოხსენიებული კათალიკოსი ნიკოლოზ დიასამიძე XVII ს-ში მოღვაწეობდა. მოხატულობა წარმოადგენს სცენებს ბიბლიიდან და ქართლის გაქრისტიანებიდან.

სამხრეთ კედლის ფრესკა XVII ს-ით თარიღდება; კომპოზიციის ცენტრში გამოსახულია ზოდიაქოს ნიშნებიანი კალენდარი. სვეტიცხოველი ერთადერთი ტაძარია საქართველოში, რომელშიც გვხვდება ასეთი კალენდრის გამოსახულება. გარშემო მოხატულია სცენები დავითის ფსალმუნიდან: „ყოველი სული აქებდით უფალსა“. აქედან ერთ-ერთი სცენა, რომელშიც მოცემულია უფლის დიდება როკვით, გამოყენებულ იქნა თანამედროვე ცეკვა „სამაიას“ შექმნისათვის.

კათალიკოსის საბრძანისი

ამჟამად პატრიარქის საბრძანისი აღარ გამოიყენება. დღესდღეობით კათედრას წარმოადგენს ტაძრის ინტერიერის ცენტრში მოთავსებული სავარძელი. აღარ გამოიყენება აგრეთვე აივნები აღმოსავლეთ-დასავლეთ ნაწილში, რომელიც, როგორც ფიქრობენ, მგალობელთა გუნდისთვის გამოიყენებოდა.

რაც შეეხება გუმბათის ფრესკას, იგი განეკუთვნება XVII ს-ს. ცენტრში გამოსახულია იესო ქრისტე, რომლის გარშემოც ბერძნული წარწერაა, ფრესკა, როგორც ვხედავთ, დაზიანებულია, სამწუხაროდ, XIX ს-ში ისიც შეათეთრეს. გუმბათი მოხატულია მისი აღდგენისას, მეფე როსტომისა და დედოფალ მარიამის თაოსნობით (მხატვარი ბოსტოღანაშვილი). მარცხნივ არის ფრესკა თვით მარიამის გამოსახულებით, რომელიც დგას თავის მცირეწლოვან ვაჟ ოტიასთან ერთად, ფრესკის წინ თვით მარიამ დედოფალია დაკრძალული.

აქვეა, სვეტის ქვემოთ V ს-ის ვახტანგ გორგასლისეული სვეტიცხოვლის ნაშთები, რომლებიც აღმოჩენილ იქმა უკანასკნელი აღდგენითი სამუშაოების დროს. როგორც ვხედავთ, V ს-ის ეკლესიის იატაკი უფრო დაბალი იყო, ხოლო სვეტების ორნამენტირება უფრო ქვემოდან იწყებოდა. ასეთივე ჩუქურთმა გვხვდება V ს-ის ბოლნისის სიონში.

სვეტიცხოვლის კანკელი თანამედროვეა, თუმცა იგი წარმოადგენს XI ს-ის სპეთის ეკლესიის კანკელის ასლს. საქმე ისაა, რომ XIX ს-ის ბაჟენოვისეული „რესტავრაციის“ დროს ქართული ტიპის დაზიანებული კანკელი შეცვალეს მაღალი ხის სამიარუსიანი რუსული არიქიტექტურისათვის დამახასიათებელი იკონოსტასით, რომელიც სვეტიცხოვლის ხუროთმოძღვრულ სახეს არ შეეფერებოდა, სწორედ ამიტომ ბოლო რესტავრაციის დროს იგი შეიცვალა ქართული ტიპის კანკელით.

სვეტიცხოვლის თავდაპირველი კანკელისგან მხოლოდ პატარა ფრაგმენტია შემორჩენილი.

ხატები კანკელზე თანამედროვეა, შესრულებული ენკაუსტიკის მეთოდით.

როგორც აღვნიშნეთ, სვეტიცხოველი წარმოადგენდა ქართველ მეფეთა განსასვენებელს. ისტორიული წყაროების მიხედვით ტაძარში დაკრძალული უნდა იყოს 10-ზე მეტი ქართველი მეფე: დავით ულუ, დემეტრე თავდადებული, გიორგი ბრწყინვალე, გიორგი VII, გიორგი VIII, ალექსანდრე დიდი, სიმონ I და სხვა, მაგრამ სამწუხაროდ, ჩვენამდე მხოლოდ ვახტანგ გორგასლის, ერეკლე II-სა და გიორგი XII-ის საფლავებმა მოაღწიეს.

ვახტანგ გორგასალი (სპარსულად მგლისთავა) მეფობდა V ს-ის II ნახევარში. მან შექმნა ქართლის ერთიანი ცენტრალიზებული სახელმწიფო, აღკვეთა საქართველოს ტერიტორიაზე ოსთა, ბიზანტიელთა და ირანელთა თარეში, ბრძოლა გამოუცხადა სპარსულ-მაზდეანურ სარწმუნოებას. მისი მეფობის პერიოდში ქართულმა ეკლესიამ მიიღო დამოუკიდებლობა (ავტოკეფალია) ანტიოქიის ეკლესიისაგან. ირანელებთან ერთ-ერთი ბრძოლის დროს ვახტანგ გორგასალი სასიკვდილოდ დაუჭრიათ. იგი გარდაიცვალა 502 წელს და დაკრძალეს მის მიერვე აგებულ სვეტიცხოვლის ტაძარში.

აქვეა დაკრძალული მეფე ერეკლე, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოში მეფობდა XVIII ს-ის მეორე ნახევარში. იგი დაიბადა ქალაქ თელავში. ერეკლემ და მისმა მამამ თეიმურაზ II უკვე XVIII ს-ის შუახანებში შეძლეს ქართლ-კახეთის სამეფო გაეთავისუფლებინათ ირანის ვასალური დამოკიდებულებისაგან.

ერეკლე II ზოგიერთი ბრძოლა (ყვარელის, ერევნის, ასპინძის) მსოფლიო საომარ ეპიზოდების დიდების ისტორიაშია შესული. დიდი სიყვარულისა და პატივისცემის გამოსახატავად ხალხმა მას „პატარა კახი“ შეარქვა. იგი გარდაიცვალა თელავში 1798 წელს. ქართველმა ხალხმა დიდი პატივით გადმოასვენა და დაკრძალა სვეტიცხოველში.

აქვე განისვენებს ერეკლეს უფროსი ვაჟი, ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფე გიორგი XII, რომელიც სულ ორი წლის განმავლობაში მეფობდა. იგი გარდაიცვალა 1800 წლის დეკემბერში და მას შემდეგ საქართველოს მეფე აღარ ჰყოლია, რადგან 1801 წლის 12 სექტემბერს, ალექსანდრე I-ის მანიფესტით, აღმოსავლეთ საქართველო შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში.

რაც შეეხება დანარჩენ საფლავებს, ისინი უმთავრესად გვიანდელია და წარმოადგენს ქართველ მეფეთა - მუხრან ბაგრატოვანთა დინასტიის ახლო ნათესავების განსასვენებელს. ისტორიული წყაროების მიხედვით, სვეტიცხოველშია დაკრძალული ევსტათი მცხეთელი და მელქისედეკ I კათალიკოსი, აქვეა დაკრძალული ილია წინასწარმეტყველის ხალენი.

სხვადასხვა დროს სვეტიცხოვლის აღდენა-განახლების საქმეში მონაწილეობა მიუღიათ:

1. ნიკოლოზ მაღალაძეს, რომელსაც 1674 წელს შეუკეთებია ტაძრის აღმოსავლეთი ფასადი.

2. ნიკოლოზ ამილახორი იოთამის ძეს (XVII ს-ში), საქართველოს ეკლესიის მეთაურს. ამაზე მიუთითებენ შემდეგი წარწერები: „ჩვენ ქართლისა კათალიკოსმან ამილახორის იოთამის ძემა ბატონმა ნიკოლოზ განგიახლე მეორედ კედელი ესე... სვეტიცხოვლისა“... ქ ვ ს ტოგ (1685 წელს) საუბარია სამხრეთ კედელზე.

3. ანტონ I და ერეკლე II (XVIII ს-ში). ამას გვამცნობს გალავნის სამხრეთ ნაწილში მოთავსებული წარწერა: „ბრძანებითა მისისა უმაღლესისა ირაკლი II-ისა, ქართლისა და კახეთის მეფისათა, შემოვლებულ იქმნა და განახლებულ ზღუდე წმიდისა ამის ეკლესიისა, მცხეთისა სიმაგრეებითურთ თვისით და აგრეთვე ეკლესია შინით და გარეთ განახლებულთა კარის ბჭე ეკლსიის ახლად დაწერილი და დახატული, მაამდმთავარობის მისისა ანტონი, მეფის ძისა, მუშაკთა ზედა (თავს) მდგომელობითა წმიდისა ეკლესიისა“. იქვეა თარიღი 1787 წლის 22 ივლისი.

4. სვეტიცხოველში მდებარე პატრიარქის კათედრა ასევე XVII ს-ში განუახლებია პატრიარქ დიასამიძეს. წარწერა გვამცნობს: „სვეტი ღვთივ ამაღლებული, მეოხ ეყავ დიასამიძეს კათალიკოზ იოანეს, რომელმაც განვაახლე ხარისხი ესე“.

5. XIX ს-ში სვეტიცხოველს სამჯერ ჩაუტარდა კაპიტალური რემონტი, მაგრამ სამჯერვე უხარისხოდ. ამის მიზეზი იყო უსახსრობა და ის უსულგულო დამოკიდებულება, რომელსაც იჩენდნენ იმდროინდელი ეგზარქოსები ამ საქმისადმი. XIX ს-ის ბოლოსა და XX ს-ის დასაწყისში თვითონ ქართულმა საზოგადოებამ დაიწყო სახსრების შეგროვება ტაძრის შესაკეთებლად და გარკვებული სამუშაოები ჩატარდა კიდეც. მაგრამ სვეტიცხოველი კვლავ სავალალო მდგომარეობაშჲ რჩებოდა: ჭერიდან წყალი ჩამოდიოდა, იატაკი აყრილი იყო.

უკანასკნელად ტაძარს XX ს-ის 60-იან წლებში ჩაუტარდა საფუძვლიანი რესტავრაცია. აღადგინეს ტაძრის ეზოში შემოსასვლელი ცენტრალური კარიბჭე. ე.წ. „მელქისედეკის ჭიშკარი“. გალავნის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში აღმოაჩინეს მელქისედეკის სასახლის ნაშთები, შეაკეთეს ტაძრის დაზიანებული ნაწილები. ჩრდილოეთ და სამხრეთ ფასადებთან წარმოაჩინეს მონგრეული მინაშენების ნაშთები, გამოცვალეს ტაძრის იატაკი და მეფეთა საფლავების ფილები (1970 წ.), კელდები გასუფთავდა XIX ს-ის შეთეთრებისაგან, იპოვეს IV და V ს-ის ეკლესიათა ნაშთები, გამოაჩინეს XI ს-ის ნატიფი ბურჯები და თაღები, რომლებიც, როგორც აღვნიშნეთ, გაუხეშდა XV ს-ის რესტავრაციის დროს, კაპიტალურად შეკეთდა სახურავი.

გასულ საუკუნეში სვეტიცხოველში არაერთი არქეოლოგიური სამუშაო ჩატარდა. 2000-2001 წლების განმავლობაში სვეტიცხოვლის ეზოში და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე აღმოჩნდა ანტიკური პერიოდის აკლდამა (III-IV), სადაც არქეოლოგებმა ნახეს ოქროს, ვერცხლის, ბრინჯაოს, რკინის, მინის და სხვა მინერალებისგან დამზადებული ნივთები. მათ შორის, საყურადღებოა ვერცხლის საწერი ხელსაწყო, რომლის მსგავსი საქართველოში მანამდე არ ყოფილა აღმოჩენილი.

სვეტიცხოველში და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე კიდევ ბევრი რამ შეიძლება აღმოჩნდეს, ასე რომ სვეტიცხოველი კიდევ ბევრ საიდუმლოს ინახავს.

დღეს სვეტიცხოველი აღმართულა, როგორც ქართველი ხალხის შემოქმედების, მისი მდიდარი ფანტაზიის მღაღადებელი, როგორც ხელოვნების, ხუროთმოძღვრების შესანიშნავი ძეგლი და, მართლად, პოეტისა არ იყოს:

„საქართველოა
რა საქართველო?
უსვეტიცხოვლო,
უგელათო,
უალავერდო“.

„არ არის საქართველოში სიწმინდე, რომელიც გაუტოლდება სვეტიცხოველს სიძველით, სიდიადით, ისტორიული მოგონებებით და ღვთიური განგებულებით“ - წერდა ანტონ ნატროშვილი.

„მრავალი ღირსშესანიშნავი სიწმინდეა საქართველოში, მაგრამ სვეტიცხოველს ყოველი ქართველისათვის განსაკუთრებულად მიმზიდველი, ცხოველმყოფელი ძალა აქვს. ეს იმიტომ, რომ სვეტიცხოველთან ერთად IV საუკუნეში იშვა ქართველი ხალხის ახალი ქრისტიანული ცხოვრება“ - აღნიშნავდა დიდი მეცნიერი ალექსანდრე ცაგარელი.

ჩხარის წმიდა გიორგის მონასტერი

ეკლესიის ხედი სამხრეთ-დასავლეთიდან

ჩხარი შუაგულ იმერეთში მდებარეობს, კოლხეთის დაბლობის უკიდურეს აღმოსავლეთი ნაწილის გორაკ-ბორცვიან ზოლში, ზღვის დონიდან 180-400 მეტრის სიმაღლეზე. მისმა ხელსაყრელმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ უძველელ პერიოდშივე განსაზღვრა ქალაქური ტიპის დასახლება, რაც მე-18 საუკუნემდე შემორჩა. არქეოლოგიური მონაცემებით დასტურდება, რომ ჩხარის მიდამოები ჯერ კიდევ ქვის ხანაში ადამიანის საცხოვრისს წარმოადგენდა, ხოლო ბრინჯაოსა და რკინის ხანაში ფართოდ ყოფილა ათვისებული. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ანტიკური პერიოდი, როცა ეს უძველესი დასახლება დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის ცენტრალურ გზაზე აღმოჩნდა. ოქონის გორაზე აღმოჩენილ მე-2 საუკუნის სამარხებში მოთავსებული ვერცხლის, რკინის, ბრინჯაოს ნივთები და რომაული მონეტები ერთ-ერთი დაწინაურებული ქალაქის არსებობაზე მიგვითითებს.

გვიან ფეოდალურ ხანაში, ჩხარის ხელსაყრელმა მდებარეობამ, ბუნებრივი პირობების საუკეთესო თვისებებმა, იმერეთის სამეფოს დედაქალაქის ქუთაისისა და გაენათის საეპისკოპოსოს სიახლოვემ განსაზღვა მისი მომავალი. იგი მეფეთა და სამიტროპოლიტო მესვეურთათვის საზაფხულო რეზიდენციას წარმოადგენდა. ჩხარის სასახლეებში ღებულობდნენ უცხოელ ელჩებს და მოგზაურობს, რაც არაერთი უცხოელი ავტორის მიერ არის აღწერილი.

ჩხარი და მისი მიდამოები მდიდარია ისტორიული ძეგლებით. თვით ჩხარში შემორჩენილია ოქონის გორის პირველი ქრისტიანული ძეგლი, რომელიც შუა საუკუნეებს მიეკუთვნება. ამავე პერიოდისა უნდა იყოს წმიდა გიორგის ეკლესიის სამრეკლო, ხოლო თვით ეკლესიის თავდაპირველი ნაგებობისაგან თითქმის აღარაფერია შემორჩენილი. ასევე არ არის შემორჩენილი ღვთისმშობლის ეკლესიისა და სამრეკლოს თავდაპირველი ნაგებობა, ხოლო მათი ნანგრევების ფრაგმენტები ადასტურებენ სიძველეს; ძველი ეკლესიის ნანგრევებს წარმოადგენენ აგრეთვე საკვირაოსა და საჯვარეს ნაშთები. გაცილებით უკეთაა შემორჩენილი 1894 წელს აგებული დაბლა მაცხოვრის ეკლესია.

ამჟამად აღდგენილია წმიდა გიორგის ეკლესია. თითქმის საძირკვლამდე დანგრეული ნაგებობა მთლიანად ააგო და მოაწყო გელა გაბრიჭიძემ. მასვე გადაწყვეტილი აქვს ჩხარის ღვთისმშობლის ეკლესიის აღდგენა, რომელიც მე-15 საუკუნის დამლევს აუგია (თუ აღუდგენია) იმერეთის მეფეს ალექსანდრე მეორეს (1484-1510).

მონასტრის მდებარეობა

ჩხარში, ოქონის სერის ძირში, ზღვის დონიდან 365 მეტრზე მდებარეობს წმიდა გიორგის ეკლესია, მისი სამრეკლო და გალავანი. სწორედ ამ გალავანთან გადიოდა უძველესი სავაჭრო-საქარავნო გზის ერთ-ერთი განშტოება, რომელსაც ძველი „აბრეშუმის“ გზა ჰქვია. ცხადია ამ გზით შემოდიოდა მტერიც და მოყვარეც. აქ გაუვლია, ჯერ კიდევ ძველი წელთაღრიცხვით 65 წელს პომპეუსის ლაშქარს, რომაულ და ბიზანტიის მოგზაურებს და ლაშქარს, სავაჭრო ქარავნებს და სპარსეთის დესპანებს, ქართველ მეფეებს და დიდებულებს.

ჩხარის წმიდა გიორგისა და მაცხოვრის ეკლესიები (ფრაგმენტი ქუთათელ მთავარეპისკოპოსის ტიმოთე გაბაშვილის 1737 წლის იმერეთის რუკიდან)

ასეთი ტრადიციების ქალაქში იყო აგებული წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესია. თავდაპირველი ნაგებობა დანგრეულა ან დაუნგრევიათ. მოგვიანებით მის ადგილზე სხვა ნაგებობა აუგიათ. ამას მოწმობს დღეს შემორჩენილი კლასიკური ეპოქის სამრეკლო, რომელიც ერთ-ერთი უძველესია საქართველოში.

მე-18 საუკუნის დასაწყისში ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიის თავდაპირველი ნაგებობა რამდენჯერმე აღუდგენიათ. თავდაპირველი ნაგებობიდან მხოლოდ საძირკვლის ფრაგმენტებია შემორჩენილი, საიდანაც ჩანს ძველი ნაგებობის სიდიდე (15,5 X 9,5 მეტრი). მას დასავლეთის მხრიდან საკმაოდ დიდი მინაშენი ჰქონია, რომლის საძირკვლის ფრაგმენტებიც შეიმჩნევა.

1737 წელს ტიმოთე გაბაშვილის მიერ შედგენილ იმერეთის რუკაზე დატანილია ჩხარი, რომელსაც აქვს წარწერა: „ქალაქი ჩხარი წმიდის გიორგის მონასტერი ახლად აღშენებული მეფის ალექსანდრესაგან ქრისტეს აქეთ ჩღლზ“ (1737). იქვე რუსული წარწერაცაა „Монастирь Святого Георгию в 1737 году построил царь Александр“. გამოდის, რომ ალექსანდრე მე-5-ს, იმერთა მეფეს, ჩხარში აუგია ანუ აღუდგენია წმიდა გიორგის ეკლესია. ეკლესიის აღდგენა 1726 წელს მომხდარა.

1820 წელს ჩხარს ეწვია ჟაკ ფრანსუა გამბა, რომელსაც უნახავს ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესია. მოგზაურის თქმით, ცოტა ხნით ადრე ეკლესია აღუდგენიათ, მაგრამ იგი იმდენად ცუდად არის აშენებული, რომ „მას უკვე დანგრევის საშიშროება ელის“. შემდეგ განაგრძობს: „ეკლესიის ინტერიერი მცირედ არის მორთული ხატებით და ყველაზე ღირსშესანიშნავი ფასეულობა აქ რვა ფუტი (ერთი ფუტი დაახლოებით 33 სმ - კ.ხ.) სიმაღლის მუხის ჯვარია“.

სამრეკლოს აღმოსავლეთი ფასადი

XIX საუკუნეში კვლავ ნანგრევებად ქცეულა წმიდა გიორგის დიდი ეკლესია. 1849 წელს, ყოფილი ეკლესიის შენობიდან ჩრდილოეთით, გალავნის გარეთ, მეორე ეზოში, მიხეილ შერვაშიძეს, რომელიც იმ დროს იმერეთში ცხოვრობდა, აუგია ახალი ეკლესია. ამასვე ადასტურებს აკადემიკოსი ნიკო ბერძენიშვილი, რომელიც ჩხარში იმყოფებოდა XX საუკუნის 30-იანი წლების დასაწყისში. იგი აღნიშნავდა: ეზოში, სადაც კლასიკური ეპოქის სამრეკლო დგას „დიდი ტაძარი მდგარა... ეტყობა დიდი ტაძარი იყო იმავე ეპოქისა, თუ უფრო ადრინდელი არა, რა ხნისაც ეს სამრეკლოა. იქვე მეორე ეზოში XIX საუკუნეში აფხაზეთის ყოფილი მთავრის მიხეილ შერვაშიძის დახმარებით აუგიათ ეკლესია. მასზე მოუხმარიათ ნაწილობრივ ძველი ტაძრის ქვები“.

ძველი ეკლესიის შესახებ ქუთაისის გუბერნიის ცნობათა კრებულში აღნიშნულია, რომ წმიდა გიორგის ახლახან დასრულებული ეკლესიიდან „ოციოდე ნაბიჯზე სხვა ძველი ქვის ეკლესიის ნანგრევები მდებარეობს, რომელიც ორ ნაწილადაა გაბნეული და ზედ აყრია იმერეთის მეფის სოლომონის (სოლომონ II - კ.ხ.) ბიძის ბატონიშვილ დავითის სამარხს“, რომელიც ახალციხეს გარდაცვლილა ჩხარელებს მალულად მოუსვენებიათ და აქ დაუსაფლავებიათ. სწორედ ის ყოფილა ტახტის მფლობელი სოლომონის მცირეწლოვანების გამო. საფლავის ქვაზე წარწერა ყოფილა „ჩამოდექი“. ეს ეკლესია ყოფილა ჩხარის ეპისკოპოსის საკათედრო ტაძარი.

ჯერ კიდევ 1650 წლის პირველ აგვისტოს ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესია უნახავთ რუს ელჩებს ალექსი იევლევს და ნიკიფორე ტოლოჩანოვს. ისინი აღტაცებაში მოსულან საბას დიდი ხატით. დაწვრილებით აღწერენ ამ ხატს: „საყდარში ადგილობრივი ხელობის ხატია, სახატეში მოთავსებული, მაღალღირსისა და კურთხეული მამის საბასი, სახატე და მისი კარებიც ვერცხლით არის მოჭედილი. წმინდანის სამოსელი, არშიებზე გამოსახული წმინდანები. სახატეზე და მის კარებზე გამოსახული საუფლო დღესასწაულები ამოტვიფრულია. მთელი მოჭედილობა ოქროთი არის დაფერილი“. აღწერილია დიდი ჯვარიც, ისიც ოქროთია დაფერილი და შემკულია ძვირფასი ქვებით. „კიდობანში გიორგი მოწამის თავი ასვენია... გვითხრეს, რომ ამ კიდობანში გიორგი მოწამის ხელი ასვენიაო. მხოლოდ წმიდა გიორგის თავი და ხელი ელჩებს არ გვიჩვენეს, თქვეს, რომ მეფის ბეჭედით არის დაბეჭდილი (და ვერ გავხსნითო)“.

XIX საუკუნის დასაწყისში იოანე ბაგრატიონი წერდა, რომ იმერეთის სამეფოს შექმნის შემდეგ მისცეს წმიდა გიორგის ნაწილი ჯვარით: ეს ჯვარი კი ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიაში დაუსვენებიათ.

ეკლესიის სიძველეთა მეცნიერული შესწავლა

XIX საუკუნეში აღდგენილი ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესია საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე შენარჩუნებული იქნა. 1920 წელს ექვთიმე თაყაიშვილი ეწვია ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიას და შეისწავლა მისი სიძველენი. იმ დროს ბევრი რამ შენარჩუნებული იყო. რამდენიმე თვეში საბჭოთა ხელისუფლება დამყარდა. საქართველოს მეჭურჭლეთუხუცესი ექვთიმე თაყაიშვილი იძულებით ემიგრაციაში, საფრანგეთში გაემგზავრა. იგი მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ დაბრუნდა საქართველოში და იმდენად მნიშვნელოვნად ჩაუთვლია გამოკვლევები ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიის სიძველეებზე, რომ საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბეში ორი წერილი გამოუქვეყნებია (1948, 1950) სათაურით - „ჩხარის ეკლესიის სიძველენი“. მასში აღწერილია ის სიწმინდეები, რომელიც იმ დროისათვის ინახებოდა ეკლესიაში.

სადგერ-ჩხარის ჯვარი (XVI ს.)

წმიდა გიორგის ეკლესიის სიძველეებიდან აღსანიშნავია სადგერ-ჩხარის ჯვარი. ვახუშტი ბაგრატიონი აღნიშნავდა: „არს აქა ეკლესია უგუნბათო, რომელსა შინა ასვენია ჯვარი დიდ ფრიად. მდებარებს მას შინა ბეჭი მთავარმოწამისა გიორგისა. მარადის სასწაულთმოქმედი. ეს ჯვარი პირველ იყო ყორანთას (ბოლნისთან ეკლესია - კ.ხ.) შემგომად სამცხეს (სადგერში, ბორჯომის რ-ნი - კ.ხ.), მერმე ატოცს (ქარელის რ-ნი - კ.ხ.) და აწ აქა“. ასე რომ ჯვარი ქ. ბოლნისთან ახლის მდებარე ყორანთის ეკლესიაში ესვენა, შემდეგ - სამცხეში, კერძოდ, სადგერში და შიდა ქართლის სოფელ ატოცში, საიდანაც იგი მოხვედრილა ჩხარში. გამოდის რომ ეს ჯვარი ჩხარში მხოლოდ XVI-XVII საუკუნეებში მოხვედრილა. მოგვიანებით, იოანე ბაგრატიონი შენიშნავდა: „იტყვიან, სამეფო სამად რომ გაიყო, იმერეთის მეფეს მისცეს წმიდის გიორგის ნაწილით ჯვარი, რომელიც ახლა არგვეთში, ჩხარის ეკლესიაში ასვენია“... ნიშანდობლივია ისიც, რომ ამ ჯვრის პირი მცხეთის სვეტიცხოველში საკურთხევლის წინ ასვენია. ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიაში მოხვედრილი ჯვარი საროს, იგივე პირამიდული კვიპაროზის ხისგან ყოფილა დამზადებული. ეს არის ხე, რომლისაგან დამზადებულ ჯვარზე აცვეს ქრისტე. ღვთის განგებით, სვეტიცხოვლის ადგილას ამოსული ეს ხე საღმრთოს კვართის მოპოვების მიზეზი და ჩვენი მოქცევის ნიშანი იყო, რომელიც სასწაულებს ქმნიდა. სწორედ ამ ადგილზე აღაშენეს სვეტიცხოველი. ხის ნარჩენებისაგან სამი დიდი ჯვარი შეუქმნიათ: ერთი ესვენა ჯაჭვის ეკლესიას (ჯვრის მონასტერი), მეორე დაუდგამთ თხოთის მთაზე (სერი მტკვრის მარცხენა მხარეს, მდ. ლეხურასა და ქსნის ხეობებს შორის, კვერნაქის გაგრძელება), სადაც მირიან მეფეს მზის დაბნელებამ მოუსწრო. ხოლო მესამე დაუდგამთ უჯარმის მთაზე. ერთ-ერთი ჯვარი ჯერ ყორანთის ეკლესიაში დაუსვენებიათ, შემდეგ სადგერში, მერე ატოცის ეკლესიაში და ბოლოს მოხვედრილა ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიაში, საიდანაც XX საუკუნის 20-იან წლებში ხელოვნების მუზეუმში გადაუტანიათ.

ექვთიმე თაყაიშვილის მიხედვით ჯვრის სიმაღლე უქუდოდ 2 მეტრი და 30 სანტიმეტრია, სიგანე - 1 მეტრი და 6 სანტიმეტრი. ჯვრის ქუდი ორია. ერთი, უფრო ძველი, სიმაღლით 30 სანტიმეტრი, ხოლო მეორე, გვიანი დროის, უფრო მაღალი და ჯვრით თავდამშვენებული. ჯვარი ოქროთი დაფერილ ვერცხლის ფირფიტებისაგან შედგება, რომელზეც რელიეფურად მრავალი ფიგურაა გამოსახული. ჯვარზე მოთავსებული ფიგურები ოთხ ჯგუფადაა დაყოფილი:

პირველ ჯგუფს ეკუთვნის ჯვრის ცენტრში მოთავსებული ვედრების ფიგურა და 12 საუფლო დღეთა სურათები. ქრისტეს შარავანდს ცხრა მარგალიტი ამკობს. ქრისტეს ქვემოთ წმიდა გიორგის ფიგურა ყოფილა, რომლის ხელის ნაწილი და ასომთავრული წარწერაა შემორჩენილი: „წმიდისა გიორგისა თავი ჴელთა აქუს“. სწორედ აქ არის მოთავსებული ხის სისქეში ამოჭრილი დიდი სანაწილე, რომლის შიგნითა არეები ოქროთი ყოფილა შეჭედილი. სამ უჯრაში, რომელთაგან 2 ოქროსი იყო და ერთი ვერცხლისა, მოთავსებული იყო ნაწილები - წმიდა გიორგის თავის ქალის ძვლები. ნაწილები დაფარული ყოფილა ხავერდის მოქარგული საფარებლით, რომელზეც ამოქარგული იყო მგმირავი სახე, ცხენოსანი წმიდა გიორგი.

ჯერ კიდევ 1920 წელს ეს წმიდა ნაწილები გაქურდული ყოფილა. ჯვრის ამ რიგში 12 საუფლო დღესასწაულის გამოსახულებაა. როგორც წარწერა გვამცნობს, ცენტრში მოქცეული ვედრების სურათი და 12 საუფლო დღესასწაულის ხატები შეუსრულებია ოქრომჭედელ მამნეს XV საუკუნეში ათაბაგ ყვარყვარე III დიდის თაოსნობით.

მეორე ჯგუფის ხატებს ეკუთვნის ჯვრის ქვემო მკლავის 12 საუფლო დღესასწაულის ხატიდან დარჩენილი ნაწილი ფიგურებისა წმიდა გიორგის წამების სცენებით. ეს ფირფიტა, თავისი სურათებით, წარმოადგენდა სახურავს მეორე ღრმად ამოჭრილი სანაწილესი.

მესამე ჯგუფი ხატებისა ასახავს წმიდა გიორგის გმირობისა და სასწაულთა სცენებს. აქაა წმიდა გიორგის ოთხი ხატი ცხენითა და შუბით. იგი ყველგან ძლევამოსილია. ამ მესამე ჯგუფის ხატები ეკუთვნის დეკანოზებს: სვიმონ და ბასილ შოთაშვილებს XVI საუკუნის პირველ ნახევარში.

მეოთხე ჯგუფის ხატები და წარწერები ეკუთვნის XVIII-XIX საუკუნეებს და ჩხარშივეა შესრულებული.

ქუდები. პირველი გაკეთებულა კახთა მეფის ლევან II და მისი მეუღლის თინათინის თაოსნობით 1520-1529 წლებს შორის. მეორე კი ეკუთვნის XVIII საუკუნის ბოლოს ან XIX საუკუნის დასაწყისს.

წმიდა საბას ხატი (კარედი, 1780 წ.)

ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიაში იყო წმიდა საბას დიდი ვერცხლის ხატი, რომელიც ოქროთი ყოფილა დაფერილი და 94 ძვირფასი ქვით შემკული. გადმოცემით ეს ხატი საფარიდან ყოფილა ჩამოტანილი, რომელიც XVIII საუკუნის ბოლოს სრულიად განუახლებიათ იმერეთს მეფეებს - სოლომონ პირველს და სოლომონ მეორეს. ხატი კარედია, დასაკეცი, სიმაღლე 87,5 სმ, განი 63 სმ. აქვს შუა ტანი და ორი ფრთა. ჭედურ ხატზე მრავალი სცენაა წარმოდგენილი. ხატის შუა ნაწილი წარმოადგენს წმიდა საბას მუხლზევით გამოსახულს ასომთავრული წარწერით: „წმიდა საბა განწმედილი“. საბას ორივე ხელი ზეაპყრობილი აქვს, მარცხენაში ჯვარი უჭირავს, მარჯვენით აკურთხებს. ხატს 15 უჯრისაგან შემდგარი სანაწილეები აქვს, რომლის უმეტესი ნაწილი XX საუკუნის 20-იან წლებში გაძარცული ყოფილა. აქვე ყოფილა საბას მეორე დიდიხ ატი შეჭედილი მოოქროვილი ვერცხლით.

ამავე ეკლესიაში ყოფილა წმიდა გიორგის პატარა ხატი ვერცხლის ფირფიტაზე. წმიდა გიორგი გამოხატულია ცხენზე შუბით გველეშაპის მგმირავი. უნაგირზე უკან უზის მის მიერ ტყვეობიდან განთავისუფლებული პატარა ვაჟი.

აქვე დაცული იყო:

1. ეკლესიის მამათა, წმიდა იოანე ოქროპირის, ბასილისა და გრიგოლ ღვთისმეტყველის ხატი.
2. წმიდა გიორგის ვერცხლის ხატი.
3. წმიდა გიორგის მოოქროვილი ვერცხლის ხატი.
4. ათორმეტი საუფლო დღესასწაულის ხატი.
5. ვერცხლის კოვზი მარიამ დედოფლის სულის საცხონებლად.
6. წმიდა გიორგის ორი ბეჭედი წარწერით.
7. ბარძიმ-ფეშხუმი კოვზითურთ.
8. ბარძიმი მინანქრის მედალიონებით შემკული.
9. ბარძიმ-ფეშხუმი კოვზით და ვარსკვლავითურთ.
10. ხუთი პატარა მოოქროვილი თეფში.
11. ვერცხლის ოთხი საცეცხლური.
12. ვერცხლის ჯვარი მინანქრის მედალიონებით.
13. ვერცხლის სანაწილე ანა დედოფლის მიერ შეწირული.
14. ასეთივე ვერცხლის ღვთისმშობლის ხატი.
15. წმიდა გიორგის ვერცხლის ხატი და სხვა.

გარდამოხსნა (ნაქარგი)

ნაქარგი

გარდამოხსნა (მაუდი, ატლასის აშიებზე ორ-ორ სტრიქონიანი მხედრული წარწერით, XVI ს.).

ხელნაწერები:

1. მეტაფრასი.
2. მეტაფრასის მეორე წიგნი.
3. მეტაფრასის მესამე წიგნი.
4. სახარება.
5. ჟამგულანი.
6. წმიდა გიორგის პარაკლისი.
7. ჟამნი.
8. ლოცვანი წმიდა გრიგოლისა, ეპისტოლე ქრისტესი ავგაროზისადმი, ლოცვა წმიდა კვიპრიანესი.
9. საგალობელნი.
10. გულანი.
11. მხედრული მინაწერი სახარებაზედ.

ამდენად, ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესია თავისი სიწმინდეებით წარმოადგენდა საქართველოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს რელიგიურ ცენტრს, სადაც მრავალი უმნიშვნელოვანესი ნივთი იყო დაცული.

სამრეკლოს დასავლეთი ფასადი

სამრეკლო

კლასიკური ეპოქის ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიის სამრეკლო საქართველოში შემორჩენილი სამრეკლოებიდან ერთ-ერთი უძველესია.

ნაგებობა ორსართულიანია, რომელიც მოპირკეთებულია სუფთად გათლილი ქვებით. შესასვლელი აღმოსავლეთ და დასავლეთ მხრიდან აქვს, ხოლო ჩრდილო და სამხრეთ კედლებს ებჯინება გალავანი. აღმოსავლეთის და დასავლეთის ფასადებს ამკობს რელიეფური ლომის გამოსახულებები, რომლებიც ჯაჭვით არის მიბმული. ლომი ძლიერების განსახიერებაა, მარად და ყველგან ძალაუფლების და მეფობის სიმბოლოა. სარკმელები მოჩუქურთმებულია. შიგნით, კედლებს შორის საფეხურებით მეორე სართულზე ყრუ ასასვლელია. ამჟამად სამრეკლოზე ზარები შემორჩენილი არ არის.

შენების ჟამი

ეკლესიის სამხრეთ-დასავლეთი ფასადი მშენებლობის პერიოდში

საბჭოთა წლებში მასიურად დაიწყეს ეკლესია-მონასტრების ნგრევა. ვერც ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესია გადაურჩა ამ რისხვას. XX საუკუნის 40-იან წლებში თითქმის საძირკვლამდე დაანგრიეს ეს ეკლესია, რომლის მასალითაც აბანო ააგეს. საბედნიეროდ დადგა შენების ჟამი. რამდენიმე წელი მიმდინარეობდა ჩხარის წმიდა გიორგის ეკლესიის მშენებლობა, რომელიც დაშენდა ძველი ეკლესიის საძირკველსა და მცირედ დარჩენილ კედლების დუღაბზე. ეკლესიის აღდგენის ინიციატორი და დამფინანსებელი, ჩხარში აღზრდილი, ამჟამად თბილისში მცხოვრები გელა გაბრიჭიძეა.

შედგა პროექტი, რომლის ავტორია ჩხარელი არქიტექტორი დავით აბულაძე. ნანგრევების გაწმენდის სამუშაოები და აბანოს დანგრევა შეასრულა როლანდ ფანჩულიძემ. მშენებლობის ხუროთმოძღვარია მიტუშა რობაქიძე, რომელსაც ეხმარებოდა ვაჟიშვილი. ზოგიერთი ქვის დამუშავებაში მონაწილეობა მიიღო კულტურის ინსტიტუტის ასპირანტმა დავით რობაქიძემ. კარები და სარკმელები დაამზადა ავთანდილ რობაქიძემ, ხოლო ხის კანკელი შეასრულა არჩილ საყვარელიძემ. მშენებლობის პროცესში სოფელს საქართველოს საპატრიარქოს სულიერი მხარდაჭერა ჰქონდა. მშენებლობა 2003 წელს დამთავრდა.

ფიტარეთი

„...არს მონასტერი ფიტარეთს, შუენიერნაშენი; გუმბათიანი, შუენიერს ადგილს. ზის წინამძღუარი. მის ქუეით ერთვის ქციას ფოცხვერიანის - ხევი, ვენახიანი, ხილიანი...“ (ვახუშტი ბატონიშვილი)

ფიტარეთის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სახელობის სამონასტრო კომპლექსი მდინარე ხრამის შენაკადის თვალწარმტაც ხეობაში, ხეობის მარჯვენა მხარეს, შემაღლებულ ბექობზე მდებარეობს. კომპლექსი ირგვლივ ხშირი ტყით დაფარული მთებით არის გარემოცული. ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით არსებულ რელიეფზე სოფელი ყოფილა შეფენილი, სადაც ძველი, მცირე მასშტაბის ნასახლარების ნაშთებიღაა შემორჩენილი.

დახვეწილი ფორმებისა და შესანიშნავი რელიეფებით შემკული ეკლესიის აგების თარიღთან დაკავშირებით თითქმის მთელი საუკუნის განმავლობაში (XIX-XX სს.) არამართებული დასკვნა არსებობდა. ტაძარს XIV საუკუნით ათარიღებდნენ, რაც კარიბჭის შიდა კედელზე მოთავსებულ ასომთავრულ წარწერაში, მოხსენიებულ მეფეთ-მეფე გიორგის - გიორგი V ბრწყინვალესთან გაიგივების ტრადიციით იყო განპირობებული. ეკლესიის აგების ზუსტი თარიღი, ცოტა მოგვიანებით, დაადგინა აკად. გიორგი ჩუბინაშვილმა. მან ტაძრის სტილისტური ანალიზის საფუძველზე დაასაბუთა, რომ ფიტარეთი XII-XIII საუკუნეთა მიჯნას განეკუთვნება (მ.ბოჭოიძე). საბოლოოდ მისი აშენება თამარის შემდეგ ლაშა-გიორგის მეფობის პერიოდს დაუკავშირეს და 1213-1222 წლებით დაათარიღეს.

ფიტარეთის სამონასტრო კომპლექსი ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესიის, სამრეკლოს, ბაქნის, გალავნისა და სხვა დამხმარე ნაგებობებისგან შედგება. ეკლესია საშუალო ზომის, XII-XIII სს. მიჯნის ქართული გუმბათიანი ეკლესიების ტიპს განეკუთვნება და ზედმიწევნით მსგავსებას ამჟღავნებს ამავე პერიოდის ბეთანიის, ქვათახევის, ახტალის და სხვა ტაძრებთან. აღნიშნულ ეკლესიებში ცენტრალურ სივრცეს წარმოადგენს გუმბათქვეშა კვადრატი, რომელიც შექმნილია თავისუფლად მდგომი ორი სვეტითა და საკურთხევლის კედელთან შეზრდილი წყვილი პილონით. ტაძარი კვადრატული გეგმით გამოირჩევა. მას მხოლოდ ერთი შესასვლელი აქვს სამხრეთის მხრიდან. ინტერიერში მისი მასშტაბები კიდევ უფრო შემცირებულია ოდნავ შეისრული თაღების საშუალებით. ამ თაღებისა და ოთხკუთხა კომპაქტური სივრცის გამო, ნაგებობის შიგნით ძალზე მყუდრო გარემო იქმნება.

ტაძრის ფასადები XI-XII საუკუნეების ეკლესიათაგან განსხვავებით არ არის მთლიანად დაფარული კედლის თაღედებითა და განუწყვეტელი დეკორატიული ელემენტებით, აქ მხოლოდ ნიშები და ღიობებია დეკორით აქცენტირებული, რის გამოც ტაძრის გარეგნული სახე ძალზე მხატვრულია. ფიტარეთის ტაძრის მთელი შიდა სივრცე დაფარულია კედლის მხატვრობით, ფრესკები ამჟამად ძალზე დაზიანებულია და ფრაგმენტულად არის შემორჩენილი, ტაძრის ინტერიერში დაცულია რამდენიმე საფლავის ქვა ისტორიული ცნობების შემცველი წარწერებით. ფიტარეთში არიან დაკრძალულნი ყაფლან ორბელიშვილი, მისი ძე პაპუნა - „სომხითის მოურავი, საორბელოს პატრონი“, სულხან-საბა ორბელიანის მეუღლე დარეჯან ბაგრატიონი და სხვ. (გ.ჩიტაია). ეპიტაფიებიდან განსაკუთრებით ყაფლან ორბელიშვილის საფლავის ქვის წარწერაა საინტერესო: „ქ. წყალობითა და შეწევნითა ღმრთისათა, მე, ორბელის შვილმა ყაფლან მეორეთ შევამკე მონასტერი ესე და ბარსა და მთაში მტრისაგან გაოხრებული მკვიდრი მამული ჩემი აღვაშენე, სოფელი ჲა (61), და ამას გარეთ შენი მამებისა სოფელი იზ (17). ესე ყოველი დაუტევე ძეთა ჩემთა ე (5) და დავემკვიდრე ამას შინა, ქორონიკონსა ტნთ (1671)“. ამის შემდეგ ფიტარეთი ორბელიშვილთა საძვალედ იქცა.

ტაძრის კარიბჭის შიდა კედელზე არსებული უფრო ადრინდელი წარწერა კი მის სავარაუდო ქტიტორს ამირეჯიბ ქავთარ ქაჯიფაჲსძეს იხსენიებს: „ღირს ვიქმენ მე, ქავთარ ქაჯიფაჲსძე ამირეჯიბი თვითმპყრობელისა, ძლიერის მეფეთ მეფისა გიორგისი, აღშენებად ამის მონასტრისა და საყდრისა დედისა ღმრთისა. არაი ვისი ჰრთავს თჳნიერ ჩემისა ლაშქრისა და ჴრმლითა მოგებულისა. ვიყიდენ ტანძიაჲ და თევდორეწმინდანი ჩემითავე ხრმლითა მონაგებითა საფასითა... შევსწირენ მას ყოვლად წმიდისა ღმრთის მშობელსა ფიტარეთისასა“. ამდენად ქავთარ ამირეჯიბს „ჴრმლით მოგებულით“ უყიდია ტანძია და თევდორეწმინდანი და ფიტარეთის საყდრისთვის შეუწირავს. ქავთარის წარწერას მე-14 საუკუნეს მიაკუთვნებენ (ს.ჯანაშია), ხოლო მისი საფასით არა დიდი ტაძრის, არამედ ტაძრის მინაშენის, საძვალის აგებაა ნავარაუდევი (გ.ჩუბინაშვილი). ქაჩიბაჲსძეთა - ქაჩიბაძეთა შთამომავლები ამ მხარეს (ფიტარეთი - ტანძია - თევდორეწმინდანი) მფლობელები ბარათაშვილ-ორბელიშვილები არიან (ლ.მენაბდე).

მე-16 ს. პირველ ნახევარში ფიტარეთი გიორგი ბარათაშვილს ეკუთვნოდა, 1536 წლიდან ორბელი ბარათაშვილს, რომლის მემკვიდრეს ყაფლან ორბელის შვილს 1627-1671 წლებში (ს.კაკაბაძე), ქართლის მდივანბეგსა და სახლთუხუცესს, 61 სოფელი გაუშენ-დაუსახლებია და ფიტარეთის სამონასტრო კომპლექსიც საფუძვლიანად განუახლებია (საფლავის ეპიტაფია).

მე-17-18 სს. მიჯნაზე აუგიათ მონასტრის მარანი, რომელიც მის წინამღძვარს იობ ფიტარელს მიეწერება. ახალი შენობა არა მარტო მარნის, არამედ საცხოვრებელისა და თავდაცვით ფუნქციებსაც ასრულებდა (პ.ზაქარაია). იმ დროიდან მტერთა გახშირებული თარეშის გამო ფიტარეთი დაცარიელდა. ძველ მემატიანეთა უწყებით ფიტარეთი ლეკებსაც კი დაურბევიათ. 1752 წ. „აიღეს ციხე ფიტერეთისა ლეკთა და იავარჰყვეს საქონელი ურიცხვი საყდრისა, წაასხეს ტყვე ფრიადი“ (პ.ორბელიანი ქ.ც. II). იმ ხანისთვის საღვთისმსახურო და საგანმანათლებლო ძველი კერა თავდაცვით ფუნქციესაც ასრულებდა, მონასტრის ქვისგან ნაგები გალავანი ციხის ზღუდედ ითვლებოდა. ვახუშტის მიხედვით მე-18 ს. შუა წლებში ფიტარეთში ჯერ კიდევ იყო წინამძღვარი, შემდეგ ხანაში კი გაუკაცრიელებულ მონასტერს და მთელ ამ მხარეს მკვიდრი მოსახლე კარგა ხანს ვერ დაუბრუნდა.

სამონასტრო კომპექსი ადრიდანვე მწიგნობრობის და სულიერების მძლავრ კერად ითვლებოდა. მოღწეული ცნობებით განსაკუთრებით XVII-XVIII სს. მიჯნაზე, 1696-1730 წლებში მონასტერს გამორჩეული წინამძღვარი - იობი ჰყოლია. იგი ვახტანგ VI-თან და სულხან-საბა ორბელიანთან ძალზედ დაახლოებული პირი ყოფილა. მის შესახებ უწყებულია რომ: „საღმრთოთა წერილთა შინა გამოცდილი, უცხო მქადაგებელი და მესათნოე მსმენელთა, მწერლობასა შინა პირველი და მუსიკობითა ქებული“ (იოანე ბატონიშვილი, კალმასობა) იყოო. მისი ქადაგებები ანტონ პირველსაც მოუსმენია (წყობილსიტყვაობა). მრავალი ხელნაწერი გაუმრავლებია. ვახტანგ ბატონიშვილის დავალებით მას პარაკლიტონი (1706 წ.), ძველი აღთქმის წიგნები და ოთხთავი გადაუწერია (ლ.მენაბდე), მასვე გადაუწერია სულხან-საბას სიტყვის კონაც (ს.ბარნაველი). ცხოვრების უკანასკნელი წლები იობს თბილისში, კათოლიკოსის კარზე გაუტარებია (პ.იოსელიანი) და აქ „კეთილისა შრომითა დაასრულა ცხოვრება თვისი“ (იოანე ბატონიშვილი). ჩინებულ მწერალსა და მოღვაწეს ძველ ქართულ საგალობელთა ავტორადაც მიიჩნევენ (პ.კარბელაშვილი). დიდი მოაზროვნე სულხან-საბა მისი დადებითი მხარეების შესახებ მსჯელობისას გვაუწყებს, რომ იგი იყო: „კეთილად სწავლული, შუენიერი მზრახველი, მეჟამნე, მეფსალმუნე, კაფია-გამომეტყველი, მგალობელი ქებული, მწერლად გამოჩენილი, ლოცვა-დაუცადებელი, შვიდეულით მმარხველი, შესაყრელად საყუარელი...“

ფიტარეთის მონასტერს ადრიდანვე მდიდარი ბიბილიოთეკა ჰქონდა. მტერთა ამაოხრებელ თარეშს გადაურჩა სახარება, რომელიც ასლან ორბელაშვილმა და მისმა მეუღლემ თამარ დიასამიძემ 1673 წ. დაამზადებინეს იესე ბედისმწერლიშვილს და მონასტერს შესწირეს. ხელნაწერთა ინსტიტუტში ასევე დავანებულია ფიტარეთის ძლისპირები, - გადაწერილი მე-17 ს-ში ფიტარეთის ძველ საგალობელთა კრებულიდან, რომელშიც შემონახულისა ნევმატური ნიშნები, რასაც ძველი ქართული სანოტო სისტემის შესწავლისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს.

მრავალგანსაცდელგამოვლილ საქართველოს ერთ-ერთ უპირველეს ქრისტიანულ კერას, როგორც მთელ ამ მხარეს, ქართული სახელმწიფოებრიობის განსამტკიცებლად აქტიური და გადაუდებელი თანადგომა და დახმარება სჭირდება.

სამება-ჯიხეთის დედათა მონასტერი

ჯიხეთის დედათა მონასტერი სოფ. ჯიხეთში, ნიგოითის მთაზე, ლანჩხუთიდან 6 კმ-ში მდებარეობს.

ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების ტაძრის ინტერიერი

მონასტერი დაარსებულია XIX ს-ის მიწურულს. მთავარი, ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების ტაძარი 1896 წელსაა აგებული ოზურგეთელი ილარიონ მენაბდის მიერ.

ჯიხეთის მთაზე მეტად მიუდგომელ ალაგს ყოფილა ნაგები მენელსაცხებლე დედათა სახელობის მონასტერი. თურმე, დედებს მეტად აწვალებდათ უწყლობა, ამიტომ გადაუწყვეტიათ ტაძრისათვის ახალი ადგილი შეერჩიათ. ეს არჩევანი, წარღვნის მსგავსად, სამი მტრედისათვის მიუნდვიათ. იქვე ახლოს მთის ძირში დაფრინდნენ მტრედები. სამებად იწოდებოდა ის ადგილი. ამიტომაც ყოფილა ერთიანი აზრი - ახალი ტაძრისთვის სამება-ჯიხეთის მონასტერი ეწოდებინათ. ლოცვა-ვედრებით დაუშლიათ ეკლესია, გადმოუტანიათ ქვები, ყველა სიწმიდე. მოკრძალებით და რუდუნებით უშენებიათ ახალი მონასტერი და უბედნიერესი ხანაც დაუდგათ და შედგა პირველი საზეიმო წირვა. წირავდა ყოველმხრივ მომადლებული, ახალგახრდა დეკანოზი ეპიფანე ხონელია.
თავდაპირველად 113 ქალი მოღვაწეობდა მონასტერში.

პირველი წინამძღვარი და დედათა მონასტრის დამფუძნებელია დედა ელენე (მგალობლიშვილი).

წმ. გიორგის სახელობის ტაძარი

ჯიხეთის წინამძღვარი მონაზვნები იყვნენ: ანასტასია ლორთქიფანიძე, მარინე გოგეშვილი, ელისაბედ ჯანჯღავა, იღუმენია თეოდორა მორჩილაძე, სქემონაზონი მარიამი, მონაზონი მართა სიხარულიძე, მონაზონი ელისაბედ ხონელია, იღუმენია თეონა თევზაძე, მონაზონი ბარბარე მახარაძე და სხვები. ღირსეული მოძღვარნი ჰყავდა სამება-ჯიხეთის დედათა მონასტერს: დეკანოზი ივანე წეროძე, დეკანოზი ეპიფანე ხონელია, იღუმენი დავით ჯინჭარაძე, მღვდელ-მონაზონი მელქისედექ მიქავა, მღვდელ-მონაზონი ნიკოლოზ ღლონტი, არქიმანდრიტი კონსტანტინე ქვარია და სხვანი.

გასაოცარი მგალობელი ყოფილა მონაზონი ბრმა მართა. ბევრი გაუკვირვებია ერთ-ერთი მღვდლის ცოლს. ღმრთისმსახური კომუნისტებს გაუპარსავთ. ელენეს ოჯახი დაუტოვებია და მონასტერს შეფარებია.

მონასტერში სკოლაც გაუხსნიათ. აქ წერა-კითხვასაც ასწავლიდნენ და საოჯახო საქმესაც, ხელგარჯილობასაც.

დედათა უმრავლესობა, ღმრთის სადიდებელი ცოცვა-ვედრებით მონასტერშივე აღესრულა და მათგან რამდენიმე ტაძრის ეზოშივეა დაკრძალული.

სამება-ჯიხეთის მონასტერს გულისხმიერება და ზრუნვა არასდროს მოკლებია ღმრთითკურთხეული მღვდელმთავრებისაგან, რომელთაგან პირველი იყო გურია-ოდიშის ყოვლადსამღვდელო ეპისკოპოსი გრიგოლი (დადიანი), მეუფე ალექსანდრე (ოქროპირიძე), მღვდელმთავარი დიმიტრი (აბაშიძე) და სხვანი.

ივერიის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხატი	ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების ხატი

მძიმე ჟამი ბევრჯერ დადგომიათ დედებს, მაგრამ უმძიმესი მაინც რევოლუციის შემდგომი პერიოდი იყო. იშვიათად იღებოდა ტაძრის კარები. ლოცვა-ვედრებას ღამით აღავლენდნენ, დღისით კი ტაძრის კარებს შეშით და ფიცრებით ხერგავდნენ. მიუხედავად ამისა სამება-ჯიხეთის მონასტერს მოქმედება არასდროს შეუწყვეტია. 1989 წელს ჯიხეთის მონასტერში განწესებულ დედა საბიანას აქ ორი ღრმად მოხუცებული სამონაზვნე დახვდა: დედა ევდოკია (+1994) და დედა ანასტასია.

არქმინადრიტი ანდრია (კბილაშვილი) წმ. იოანე ნათლისმცემლის ტაძართან

მონასტრის ისტორიული წყაროებიდან ვგებულობთ, თუ რა მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდათ გურიის მონასტრის დედებს ათონის სახელგანთქმულ იოანე მახარებლის მონასტერთან. 1905 წელს იოანე მახარებლის მონასტრის წინამძღვარმა მღვდელ-მონაზონმა იონამ სამება-ჯიხეთის მონასტერს, ათონიდან ღმრთისმშობლის ხატი გამოუგზავნა.

1984 წლიდან მონასტრის წინამძღვარია არქიმანდრიტი ანდრია (კბილაშვილი). მისი თაოსნობით მონასტერში მრავალი აღმშენებლობითი სამუშაო ჩატარდა. 1987 წელს ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების ტაძარს მიუშენდა სამრეკლო. 1988 წელს აიგო წმ. გიორგის ბაზილიკური ტიპის ტაძარი (მოხატულია იოსებ ბაჯელიძის მიერ). 2002 წლის დიდმარხვის პერიოდში აიგო წმ. იოანე ნათლისმცემლის მუცლადღების პატარა ტაძარი. ტაძრის ეზოში წყარო ოთხი მხრიდან შემოიყვანეს, სანათლავი მოაწყვეს და უწოდეს „იორდანეს წყარო“. მის წინ მოეწყო სანათლავი აუზი, რომელშიც წყაროს წყალი ჩაედინება. წყალს აქვს სამკურნალო თვისებები. სამივე ტაძრის კანკელი გაკეთებულია ზაურ ცირეკიძის მიერ.

მონასტრის აღმშენებლობით სამუშაოებში წვლილი მიუძღვის ადგილობრივ მოსახლეობას, ლანჩხუთის მრევლს. აღსანიშნავია ლანჩხუთის რაიკომის ყოფილი მდივნის ემზარ ბერიძის, ჩაის ფაბრიკის დირექტორის, სამტრედიის რაიონის №2 საამშენებლო საწარმოს დირექტორის ნოდარ დოლიძის, ასევე მისი მოადგილის შუტა ლორიას და სხვათა წვლილი.

სამომავლოდ დაგეგმილია სასტუმრო-რეზიდენციის მშენებლობა, კელიების დამატება და კეთილმოწყობა.

ყოველ 4 დეკემბერს - ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების დღეს მონასტერში იმართება დიდი დღესასწაული - ჯიხეთობა.

ჰერეთის (საინგილოს) ტაძრები

ჰერეთის ტაძრების უმეტესი ნაწილი ნანგრევების სახითაა მოღწეული. მათ შესახებ არ არსებობს არავითარი ეპიგრაფიკული ხასიათის მასალა; არც ლიტერატურულ წყაროებშია ზუსტი ცნობები დაცული გარეშე მტერთა განუწყვეტელი შემოსევების გამო. მათი ნგრევა-აოხრება დაახლოებით ოთხი საუკუნის მანძილზე გრძელდებოდა. ყველა ძეგლი რამდენჯერმე ყოფილა დანგრეული და აღდგენილი ამ დანგრევა-აღდგენაში, ცხადია, ძნელია თარიღისა და ადრინდელი სახის აღდგენა, მაგრამ მიუხედავად ამისა ამ ძეგლების ყოველი ფრაგმენტი თუ რელიეფიანი ცალკეული ქვაც კი, ქართული ხელოვნებისა და არქიტექტურის ენაზე მეტყველებს.

არაა შემონახული არც სამშენებლო წარწერები და არც საიმედო წყაროები. ერთადერთ სარწმუნო მასალას წარმოადგენს არქეოლოგიური გათხრებით მოპოვებული ინვენტარი და გამოვლენილი მასალის ხუროთმოძღვრული ანალიზი.

ეს ძეგლები ძირითადად დაუთარიღებელია. დაუთრიღებელია „მადლის ეკლესია“, ან „ნურქილისა“ (ბელაქნის რაიონი). იგი მცირე ბაზილიკური ტიპის ნაგებობაა, მერე მიშენებული სამრეკლოს ჩათვლით; სოფ. ბახთალას ღვთისმშობლის ეკლესია (ზაქათალის რაიონი); წმიდა გიორგის - ქურმუხის ტაძარი (კახის რაიონი); პატარა ალავერდის ტაძარი - კახისთავში; „გიშის ტაძარი“ - გუმბათოვანი მცირე ეკლესია სოფ გიშში (ნუხის რაიონი) და სხვა.

XVII-XIX საუკუნეების მანძილზე ჰერეთის სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური ვითარების გამო ადგილობრივი ქართველი მოსახლეობა გაღატაკებისა და განადგურების პირამდე იყო მისული. ყოველივე ამან გზა გადაუღობა ხალხური შემოქმედების მძლავრ ნაკადს და საერთოდაც კულტურის ყველა დარგი შეაფერხა. თითქმის არაფერი შექმნილა ახალი ხალხურ ხუროთმოძღვრებაში, რომელიც თანდათანობით დაქვეითდა. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ქვემოთ განხილული ძეგლები ძველი ქართული ხუროთმოძღვრული ფორმებისა და კონსტრუქციული სტრუქტურის შორეული ნიმუშების გამეორებაა, რომლებიც ეროვნულმა შინაგანმა ენერგიამ ინერციით საუკუნეების გრიგალში გამოატარა და დღემდე შემოუნახა ქართული მატერიალური კულტურის ისტორიას.

მეშაბაშის მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესია გიორგი ბარისაშვილის ფოტო

ცნობილია, რომ კახეთი და ჰერეთი ძველი საქართველოს ერთ მთლიან მხარეს წარმოადგენდა. ზოგჯერ ჰერეთი თითქმის მთელ კახეთს ეწოდებოდა. ხშირად კახეთი ჰერეთსაც შეიცავდა (ივ.ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია II, 1948, გვ.37). ეს გარემოება კულტურის სფეროშიც აისახა. განსაკუთრებით იგი შეეტყო ქრისტიანულ ხუროთმოძღვრებას, რის გამოც ჰერეთისა და კახეთის ქრისტიანული ძეგლები ერთმანეთისადმი აშკარა მსგავსებას იჩენენ.

ჰერეთისა და კახეთის ქრისტიანული მონუმენტური ძეგლების მსგავსება უპირველეს ყოვლისა, გეგმების გადაწყვეტასა და მოცულობით აღნაგობაში შეინიშნება ხოლო მათი იდენტურობა ადგილობრივი მასალებისა და მათი შესატყვისი სამშენებლო ტექნიკის ერთგვარობით აიხსნება.

დღემდე მოღწეული ძეგლების ნაშრების მიხედვით ირკვევა, რომ ძველი ჰერეთის ტერიტორიაზე ძველთაგანვე გავრცელებული ყოფილა, როგორც ბაზილიკური ისე ცენტრალურ-გუმბათოვან ნაგებობათა ტიპიური სახეები.

ბაზილიკური ტიპის ძეგლები თავის მხრივ ორი სახისა გვხვდება: მცირე მოცულობის ეკლესიებისა (საყდრების) და დიდი მოცულობის ტაძრების სახით. გვხვდება ცენტრალურ-გუმბათოვანი მონუმენტური ტაძრებიც როგორც მცირე ისე დიდი მოცულობისა.

ქრისტიანული ძეგლების გავრცელების არე მჭიდროდაა დაკავშირებული ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელებასთან.

ჰერეთის ტერიტორიაზე მრავალგზის მოგზაურობამ გვიჩვენა, რომ მთის ზონა ბართან შედარებით უფრო მჭიდროდ ყოფილა დასახლებული. ამაზე მეტყველებენ აქ ტყით დაბურულ მთის ფერდობებსა და ამაღლებულ ადგილებში უხვად მიმოფანტული მცირე მოცულობის ეკლესიების ნანგრევები.

მცირე მოცულობის ანალოგიური ეკლესიების ნაშთები მიმობნეულია, აგრეთვე კავკასიონის ქედის ჩრდილო და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობებზე, რაც ამ მხარეში ქრისტიანობის გავრცელებას მოწმობს.

ისტორიული წყაროებით დასტურდება რომ კახეთ-ჰერეთის ტერიტორიაზე ქრისტიანობის გავრცელების პერიოდიდან, ვიდრე XIII საუკუნემდე (მონგოლთა შემოსევამდე) ქართველთა და ლეკთა შორის კეთილმგზობლური ურთიერთობა ყოფილა დამკვიდრებული: „ლეკები თვით თემურ-ლენგის გამოჩენამდე ქრისტიანები იყვნენ და ქართულ ენას მათ შორის დიდი გასავალი ჰქონდა“ (კ. კეკელიძე, ქართული კულტურის ისტორიისათვის მონღოლთა ბატონობის ხანაში. ეტიუდები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ.II, თბ., 1945, გვ.216).

ქართული კულტურისა და ქრისტიანული რელიგიის გავლენა XIV-XV საუკუნეების მანძილზეც იმდენად ძლიერი ყოფილა კავკასიაში, კერძოდ ლეკეთში, რომ ეკლესიებსა და მონასტრებში საღვთო სჯულის სწავლება ქართულ ენაზე წარმოებდა.

ლეკეთის მხარე ქართული სასწავლებლებითა და ეკლესიებით ყოფილა მოფენილი; დამწერლობაც, როგორც ირკვევა, ქართული ჰქონიათ. მისი კვალი დღესაც არ გამქრალა. ლეკეთის ქრისტიანული წრე საქართველოს პატრიარქს ექვემდებარებოდა. ამის საბუთს გვაძლევს მ.ჯანაშვილის მიერ აღმოჩენილი სახარება (ოთხთავი), რომელიც წვრილი ნუსხა-ხუცურით არის გადაწერილი 1310 წელს.

აღნიშნულ ოთხთავს შუაში ჰქონია სამი წარწერა, რომლებსაც მეცნიერები ოთხთავის „ანდერძს“ უწოდებენ: ეს „ანდერძი“ გამოაქვეყნა მ.ჯანაშვილმა 1895წ.

ისტორიული წყაროებითა და მატერიალური კულტურის ნაშთებით მოწმდება რომ ქრისტიანობა დაღესტანში, სახელდობრ, ლეკეთში საქართველოდან გავრცელდა. ამას ადასტურებს თეიმურაზ ბაგრატიონის (ბატონიშვილის) ფრიად მნიშვნელოვანი ცნობა, სადაც ვკითხულობთ, რომ „...არიან ლეკთა შორის ძველად ნაშენი ეკლესიანი და მონასტერნი - რომელნიმე სრულიად თლილითა ქვითა ნაშენნი, გარნა აწ რომელნიმე დარღვეულნი და სხვანი უქმად, რომელნიმე მიზგითებად (მეჩეთებად) მათდა შეცვალებულნი. თუმცაღა შემდგომად თემურ ლენგისა, მიიღეს მათ სჯული მუჰამედისასა და არღარა უტევებდეს თვის შორის სამღდელოთა გარნა მეფემან ალექსანდრე I (1414-1142 წწ.) განდევნა მუნით მოლანი არაბთანი და კვალად მიაგნა იგინი პირველსავე წესსა“ (ჯანაშვილი, საქართვეღოს ისტორია, მეორე გამოცემა, ზ.ჭიჭინაძისა, თბილისი, 1895, გვ.207).

დამოწმებული ამონაწერის ბოლოში მოხსენიებულ მეფეთა-მეფე ალექსანდრეს მეფობა სწორედ იმ პერიოდში მოუწია, როდესაც საჭირო იყო თემურ-ლენგის მიერ დანგრეული და აოხრებული ქვეყნის აღდგენა-განახლება, დიდი მასშტაბის „აღმშენებლობის“ დაწყება.

ქვეყნის შიგნით დანგრეულ ტაძართა და საყდართა აღდგენა-აღშენებას შესდგომია ალექსანდრე მეფე. მან კარგად იცოდა გაერთიანებული საქართველოსათვის რა დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა მონღოლთა ნაოხრალი მეზობელი ადგილების განახლებასაც. როგორც ირკვევა, მან არა მარტო საქართველოს ტერიტორიაზე მოჰკიდა ხელი დანგრეულ ნაგებობათა აღდგენას, არამედ ლეკეთშიაც აღადგინა მონღოლთა ბატონობის პერიოდში ნანგრევებად ქცეული ეკლესიები. მეჩეთებად გადაკეთებულ ტაძრებში ჩაყენებული მაჰმადიანები განდევნა, ადგილობრივი მოსახლეობა ისევ ქრისტეს სჯულზე მოაქცია, კვლავ გამოაცოცხლა ქრისტიანობა და ეს მხარე მამა-პაპათა ტრადიციულ ისტორიულ უფლებებს დაუმორჩილა.

დამოწმებული ისტორიული ცნობები იმჟამინდელი საქართველოს ძლიერებაზე აოხრებული ქვეყნის მოღონიერებაზე ქვეყნად მშვიდობასა და დაწყნარებულ ცხოვრებაზე მეტყველებს, მაგრამ საქართველოსთვის ეს ბედნიერება ხანგრძლივი არ გამოდგა.

ალექსანდრე მეფის სიცოცხლეშივე თავრიზის მეფის ჯეჰან-შაჰის სახით საქართველოს გაუჩნდა ახალი მტერი. ამ დროიდან მოკიდებული, ეს მტრობა XVII საუკუნემდე - შაჰ-აბასის დრომდე გაგრძელდა. შაჰ-აბასმა მოისყიდა დაღესტნის ტომები და მისი წაქეზებით ლეკებმა პირველად აღმართეს მახვილი საქართველოს წინააღმდეგ.

ამას ისიც დაემატა, რომ ქართლში ოსმალეთის ჯარი შემოიჭრა. ამ გარემოებამ კიდევ უფრო გაათამამა ლეკები. ისრი წინ მიუძღოდნენ ოსმალებს. „ოსმალომ რომ ჯარები შემოიყვანა საქართველოში საქართველოს დასაპყრობლად, აი აქედგან დაიწყთ ოსმალ-ლეკებისაგან საქართველოს გაოხრება...“ (ალ.ჯამბაკურ-ორბელიანი, დაღესტნიდგან ლეკების გამოსვლა და სხვა ამბები, ტფილისი, 1914, გვ.1).

სპარსეთისა და ოსმალეთის განდევნის შემდეგაც ლეკების მტრობა საქართველოსადმი დიდხანს გაგრძელდა. ლეკების თარეში, განსაკუთრებით ჰერეთის ტერიტორიაზე, მხოლოდ მაშინ შენელდა, როცა 1803 წელს რუსებმა ჭარი და ბელაქანი აიღეს.

ჰერეთის ქრისტიანული ძეგლები, ზემოხსენებულ ქარცეცხლიან ეპოქებში შეუმუსრავთ, დროთა მსვლელობაში ქრისტიანობის აღდგენასთან ერთად ზოგიერთი მათგანი განუახლებათ კიდეც, მაგრამ მცირე მოცულობის საყდარ-ეკლესიების უმეტეს ნაწილს ქრისტიანი ქართული მოსახლეობის მოსპობის შემდეგ არ ღირსებია განახლება. ეს მცირე ეკლესია-ტაძრები საუკუნეთა სიღრმეში ისე ჩაძირულან, რომ დღეს მათი ნაშთების მოკვლევაც კი ძნელდება. იმდროინდელ ნანგრევებად ქცეული ძეგლებიდან ზოგიერთი მაინც იძებნება - ფიფინეთის, მუხახის, კატეხის წყლისა და გიშის წყლის ხეობათა მიდამოებში.

ჰერეთის ძეგლებიდან აღსანიშნავია ქრისტიანული არქიტექტურის ისეთი ნაგებობები, როგორიცაა: ლექართის, ყუმის, ქურმუხის, გიშის, პატარა ალავერდის, კასრის, მადლის, ძეგამის ანუ ბახთალის, ძელიცხოველისა და კიდევ ზოგიერთი სხვა ტაძრები და საყდარ-ეკლესიები.

ლექართის წმ. ნინოს სახელობის სამონასტრო კომპლექსი

ლექართის მონასტერი

ქ. კახიდან ჩრდილო-დასავლეთით თოშეტი კილომეტრის დაშორებით მდებარეობს უძველესი ქართული სოფელი - ლექართი, „ანუ უწოდებენ ლეკები ლექეთ“.

გეოგრაფიული სახელი „ლექართი“ სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა ავტორის მიერ სხვადასხვანაირადაა მოხსენიებული. ქართულ ლიტერატურაში დამკვიდრებულია ლექართი ანუ ლექეთი (მ.ჯანაშვილი, ზ.ედილი, ა.ჩხენკელი, მ.დუმბაძე და სხვ.).

სახელწოდება „ლექართი“ ქართული წარმოშობისაა. ამ სიტყვის ფუძეა ქართული სატომო სახელი „ქართ“. აქედან წარმოსდგება გეოგრაფიული სახელი - სა-ქართ-ველო. ადგილი, სადაც ქართველები ცხოვრობენ, ქართველებით დასახლებული ქვეყანა, სადაც „სა“ არის წინსართი, რომლის სინონიმია მეგრულად „ლე“ (ლე-სა). ლე-ქართი (ლექართი) ქართველებით დასახლებული ადგილია, ისე როგორც ეს სამეგრელოს ზოგიერთი სოფლის სახელწოდებაშია მოცემული: ლეძაძამე, ლესიჭინე, ლეხაინდრე, ლებარდე და ა.შ. ლექართიც ამგვარი წარმოშობის სახელწოდება უნდა იყოს. წინსართი „ლე“ და სატომო სახელი „ქართი“ ერთ კომპოზიტში გვაძლევს „ლექართს“, რომელსაც გეოგრაფიული სახელის მნიშვნელობა ჰქონია მინიჭებული.

საინტერესოა ვიცოდეთ, რა სახელით იხსენიებოდა აღნიშნული სოფელი და მისივე სახელწოდების ძეგლი ადრინდელ ისტორიულ წერილობით წყაროებში. ამ თვალსაზრისით ფრიად მნიშვნელოვანი ცნობაა დაცული ზემოხსენებუღი „ოთხთავის“ ე.წ. „ანდერძში“, რომელიც დაწერილი ყოფილა 1310 წელს, ქურმუხის მთავარეპისკოპოსის, კირილე დონაურის განკარგულებით. ზემოხსენებულ წერილობით ძეგლში დასახელებულია ძველი ჰერეთის ქრისტიანული ქართული სოფლების სახელებთან ერთად მათი საყდრები და ტაძრები - დაახლოებით ოცზე მეტი. ეს ტაძრები მოუხილავს საქართველოს პატრიარქს ექვთიმეს, ქრისტიანული სარწმუნოების მდგომარეობის შესამოწმებლად ამის თაობაზე „ანდერძში“ ვკითხულობთ რომ „სანატრელმან მან პატრიარქმან ჩუენმან ექვთიმე, მოვლო საყდარნი“ და ა.შ. სულ ჩამოთვლილია ოცზე მეტი დასახელების სოფელი, მათ შორის ლექართი: „ლექართის“ მოხსენიება ძველ ქართულ სოფელთა შორის ამ დასახლებული ადგილის სიძველეს მოწმობს. აქვე უნდა დავსძინოთ, რომ დაღესტნის ლეკები ამ სოფელს „გურჯების“ სოფელს უწოდებენ, მიუხედავად იმისა, რომ დღეს აქ მხოლოდ ჩამოსახლებული ლეკები მოსახლეობენ.

სოფელ ლექართიდან (ჩრდილო-აღმოსავლეთით), სამი კილომეტრის დაშორებით, კავკასიონის მთის ძირას, სამხრეთ დამრეც კალთებს შორის, ერთ-ერთ შედარებით დავაკებულ ადგილზე მდებარეობს ლექართის მონასტერი.

ამ ადგილებს დღევანდელი იქაური მუსლიმანური მოსახლეობა (ლეკები) „ქილისალარს“ ეძახის, რაც მათ ენაზე ეკლესიებს ნიშნავს.

ლექართის მონასტრის არქიტექტურული კომპლექსი ჯერჯერობით კარგად არ არის შესწავლილი, ნანგრევების მიხედვით ვარაუდობენ, რომ სხვადასხვა სახის სამონასტრო დანიშნულების ნაგებობათა შორის ათამდე თუ თორმეტამდე ეკლესია უნდა იყოს, რომელთა დათვალიერებას აძნელებს ბარდ-ეკლებში ჩახვეული ტყე-ჯაგნარის მჭიდრო საფარველი. „მეოცე საუკუნის დამდეგამდე შემოუნახავთ ამ ეკლესიებს ძველი ბრწყინვალების ნიშნები „ჩუქურთმები, წარწერები, მხატვრობა“ რომლებიც დღეს უკვე არ შეიმჩნევიან“.

ლექართის მონასტრის ანსამბლი ძველად გალავნით ყოფილა შემოზღუდული, რომლის ფრაგმენტები და ნანგრევების ნაშთები დღემდე კიდევ არსებობს. ლექართის ნაგებობა თავისი სამონასტრო ცხოვრებით გელათის ანსამბლს მოგვაგონებს იგი შუა საუკუნეებში, შეიძლება ითქვას, აღმოსავლეთ კახეთის სწავლა-განათლების უმნიშვნელოვანეს კერას წარმოადგენდა. მონასტრის კომპლექსი მდებარეობის გამო ორ ჯგუფად იყოფა. მათ ადგილობრივი მოსახლეობა „ქვემო და ზემო ეკლესიებს“ უწოდებს.

ზემო ეკლესიების ნანგრევთა დათვალიერებისას ყურადღებას იქცევს „ერთი დიდი ტაძარი, რომელიც ყველაზე უძველეს და უკეთეს შენობად უნდა ჩაითვალოს. აგებულია ცუდად ნათალი კლდის ქვით; კარგად ნათალი ოთხკუთხა ქვით მხილოდ კარები და ფანჯრებია ამოყვანილი. თვით ეკლესია ჯვარედინი გეგმითაა აგებული და ადამიანს აკვირვებს თავისი სიმაღლითა და სიდიდით“.

მეორე ტაძარი კი, რომელიც „ქვემო ეკლესიების“ ჯგუფს ეკუთვნის, წმიდა ნინოს სახელზე ყოფილა აგებული; ეს ცნობა მოცემულია 1310 წლის წერილობით ძეგლში (ზემოხსენებული „ოთხთავის“ ანდერძში), სადაც ლექართის ტაძარი მოხსენებულია, როგორც „წმიდისა მოციქულთა სწორისა ნინონსი“.

ლექართის წმიდა ნინოს ტაძარი უძველეს ძეგლთა იმ მცირერიცხოვან კატეგორიას ეკუთვნის, რომლებმაც თავიანთი უნიკალურობით სხვადასხვა დარგის მკვლევართა და მოგზაურთა ყურადღება დიდი ხანია მიიქციეს.

ლექართის წმიდა ნინოს ტაძრის შესახებ პირველი ცნობები სამეცნიერო ლიტერატურაში ალ.ხახანაშვილმა გამოაქვეყნა. მან პირველად ეს ძეგლი მოიხილა 1892-1895 წლებში და ხაზგასმით აქვს აღნიშნული, რომ „ლექართის ეკლესიის გუმბათი“ ჩამონგრეულია და მხოლოდ კედლებია დარჩენილი.

ყუმის ბაზილიკა

ყუმის ბაზილიკაფოტო აღებულია ვიკიპედიიდან

სოფელ ლექართის ჩრდილო-აღმოსავლეთით დაახლოებით რვა კილომეტრის დაშორებით მდებარეობს ძველი ქართული სოფელი ყუმი (კახის რ-ნი), სადაც უმეტესად ჯანაშვილები ცხოვრობდნენ, მაგრამ შაჰ-აბასის შემოსევის შემდეგ მათი „ხსენებაც ამოვარდნილა“; ამჟამად აქ წახურიდან ჩამოსახლებული ლეკები არიან.

ყუმი ტყის ხეობის ერთ-ერთი ტიპიური სოფელია, ძველად აქ ქართულ მოსახლეობას სამი საყდარი ჰქონია, რომელთა ნანგრევებმა ჩვენ დრომდე მოაღწია. ერთ-ერთი მათგანი, ყველაზე დიდი ე.წ. „ყუმის ბაზილიკა“, შედარებით კარგად დაცული, სოფლის ცენტრშია. იგი მდებარეობს მთის პატარა მდინარე ყუმის წყლის მარცხენა ნაპირზე. დანარჩენი ორი მცირე ზომის ტაძრებს წარმოადგენს, რომელთა ნანგრევების ნაშთები სადღეისოდ არავითარ ინტერესს არ იწვევს.

ყუმის საყდარი საქართველოს პატრიარქის, ექვთიმეს ისტორიუღ მოგზაურობაში იხსენიება. აქ ნათქვამია, რომ ყუმის საყდარი „ღვთისმშობლის“ სახელზე ყოფილა აგებული.

ინგილოები ყუმის საყდარს, „ყუმის დედა ღვთისას“ ეძახიან, ისტორიული ჰერეთის მკვლევარი დ.ჯანაშვილი ყუმის საყდარს „მარიამ დედა ღვთისას“ ეკლესიის სახელით იხსენიებს.

სოფელ ყუმის ღვთისმშობლის ტაძრის შესახებ პირველი ცნობები სამეცნიერო ლიტერატურაში ა.ხახანაშვილმა გამოაქვეყნა 1895 წ.

ყუმის დედა ღვთისას ტაძარი სამნავიან ბაზილიკას წარმოადგენს და გეგმის კომპოზიციითა და ხუროთმოძღვრულ-სივრცითი ფორმით ბოლნისისა და ვაზისუბნის ტაძრებს ენათესავება; შეიძლება ითქვას რომ გეგმა ტაძრისა ზემოხსენებული ძეგლების გეგმის კომპოზიციის განმეორებას წარმოადგენს.

ყუმის ტაძარი, VI-VII სს. ქართული მონუმენტური არქიტექტურის ერთ-ერთი შესანიშნავი ძეგლია.

ქურმუხის წმ. გიორგის სახელობის ტაძარი

ქურმუხის ტაძარიგიორგი ბარისაშვილის ფოტო

ქურმუხის წმიდა გიორგის ტაძარი მდებარეობს რაიონული ცენტრის (კახის) სამხრეთ-აღმოსავლეთით, მისგან ორი კილომეტრის დაშორებით, ქურმუხის ხეობაში.

ტაძრისკენ მიმავალი მგზავრი ჯერ ქურმუხის ხევისაკენ მიმავალ გზას უნდა გაჰყვეს, რომელიც პირდაპირ მიადგება მდ. ქურმუხზე გადებულ ლითონის ხიდს. გზა მდ. ქურმუხის მარცხენა ნაპირზე მთის კალთებზე მიემართება. რამდენიმე წუთიც და მგზავრის წინაშე მოულოდნელად გადაიშლება დიდებული სანახაობა ბრწყინვალე ძეგლისა.

ტაძრის ადგილი შესანიშნავადაა შერჩეული. ნაგებობის მოცულობა დიდი გემოვნებითაა შეხამებული ლანდშაფტთან.

ტაძარი ნაგებობისა და პეიზაჟის ურთიერთშერწყმის განუმეორებელ ნიმუშს წარმოადგენს იგი ამაყად გადმოჰყურებს მთელს არემარეს.

ისტორიული წყაროებიდან ცნობილია, რომ ქურმუხის ტაძარი მრავალჯერ ყოფილა აოხრებული და დანგრეული მტრების მიერ, მაგრამ ქართველ ხალხს ასევე მრავალჯერვე აღუდგენია იგი.

ქურმუხის ტაძარი დანგრეული ყოფილა ჯერ კიდევ 1884 წლამდე. როგორც ირკვევა, უკანასკნელად იგი XIX ს-ის ბოლოს აღუდგენიათ. ამის თაობაზე ისტორიამ საინტერესო ცნობები შემოგვინახა: „ახლანდელი ეკლესია აღდგენილია 1894 წელს. მასალა და ნახევარი ფული ხალხმა მისცა ასაშენებლად, ნახევარი ქრისტიანობის აღმდგენელმა საზოგადოებამ. მშვენიერი გუმბათოვანი ეკლესიაა. ხალხი დღესასწაულობს მის დღეობას 10 ნოემბერს“.

აღსანიშნავია, რომ ქურმუხის წმიდა გიორგის ეკლესიას თაყვანს სცემდა არა მარტო ქრისტიანი და მაჰმადიანი ქართველობა, არამედ არაქართველი მუსლიმანური მოსახლეობაც. ისინი ამ ადგილს წმიდათაწმიდად მიიჩნევდნენ. ასეა დღესაც.

1968 წლის 10 აპრილს ღამით, ძეგლის მშვენება - კონუსური ფორმის მაღალი გუმბათი სამწუხაროდ, მთლიანად ჩამოინგრა.

გუმბათის აღდგენაზე ზრუნვას ინგილოები იმთავითვე შეუდგნენ. როგორც ირკვევა, ისინი ჯერ თავიანთი სახსრებით აპირებდნენ მის აღდგენას, მაგრამ შემდეგ აზერბაიჯანის ძეგლთა დაცვის მესვეურებმა „აღადგინეს“.

„აღდგენილი“ გუმბათი იმდენად დაბალია რომ შორიდან იგი სრულიად არ იკითხება (არც ჰგავს პირვანდელს), რის გამოც ტაძარი ამჟამად შორიდან თავმორღვეულად (უგუმბათოდ), დასახიჩრებულად გამოიყურება.

იგი აგებულია ე.წ. - კარგარაკის მთის ტყით დაფარულ კლდოვან თხემზე. აქედან ალაზნის ქურმუხის ბარაქიანი ველ-მინდვრებისა და დაბურული ტყის მასივების თვალწარმტაცი სანახაობა იშლება.

აღსანიშნავია, რომ ადგილობრივი მაჰმადიანი და ქრისტიანი ქართველების გადმოცემით, ეს ტაძარი წმიდა გიორგის სახელობის ძველი საყდრის ადგილზეა აგებული და სახელიც აქედან აქვს შემორჩენილი. როგორც ჩანს, ამ ხალხური გადმოცემის ძირი შორეული წარსულიდან მომდინარეობს.

წმიდა გიორგის ძველი საყდარი აგებული ყოფილა უზარმაზარი სიდიდის ერთ მთლიან ლოდზე.

ამ რამდენიმე ათეული წლის წინათ ზ.ედილს დაუთვალიერებია აღნიშნული ძველი საყდრის ნაშთები; როგორც ირკვევა, მაშინ კარგად ჩანდა ძველი ნაგებობის კონტურის კვალი ამაზე მეტყველებს მის მიერ მოცემული ცნობები. ზ.ედილი წერს, ძველი საყდრის საძირკველი და კედლის ნანგრევები დღესაც მოჩანსო. ამჟამადაც გამოირჩევა დუღაბში ჩაკირული რამდენიმე დიდი ზომის ქვა, რომელთაც ხალხური გადმოცემა რომ არ არსებობდეს, რა თქმა უნდა, ყურადღებას არავინ მიაქცევდა.

ქურმუხის ტაძრის ხუროთმოძღვრების შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში ხელშესახები მასალა არ მოიპოვება. ჯერჯერობთ არც ერთ მკვლევარს არ უცდია ამ შესანიშნავი ძეგლის შესწავლა.

ქართულ მატიანეში იგი ცნობილია, როგორც მამათა მონასტერი. XIII საუკუნის დასასრულსა და XIV საუკუნის დამდეგს ქურმუხის მონასტერს ჰყოლია საქართველოს კათოლიკოსს დაქვემდებარებული მთავარეპისკოპოსი, რომლის განმგებლობაში შედიოდა, აგრეთვე, მთიულეთისა და დაღესტნის (წახურის) ეკლესიები.

ქურმუხის ტაძრის გარშემო ტყით დაფარულ ტერასებზე სამონასტრო ცხოვრებისათვის დამახასიათებელ შენობათა ნანგრევების ნაშთები შეინიშნება, მაგრამ ტყეს და ჯაგნარს ისე დაუფარავს ქვები, რომ მისგან გასუფთავების გარეშე ცხადია, რაიმეს თქმა მათ შესახებ შეუძლებელია.

ქურმუხის წმიდა გიორგის ტაძარი შეიძლება XIII ს. დასასრულით და XIV ს. პირველი ნახევრით დათარიღდეს.

ქრისტიანობის გავრცელებამდე საქართველოში გაბატონებული იყო წარმართული სარწმუნოება. ცხადია, ამ სარწმუნოებას ექნებოდა თავისი სამლოცველო ნაგებობები ან კიდევ, ამ რელიგიის მქადაგებელთა, „წმიდა ტახტები“.

როგორც ირკვევა, ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელების ხანაში წარმართული დანიშნულების სამლოცველოები, „კერპები“ და „წმიდა ტახტები“ რეკონსტრუქციას განიცდიდნენ, ან მათ ნანგრევებზე ქრისტიანული სამლოცველოები შენდებოდა.

შატბერდის ხელნაწერებში მოხსენიებულია, რომ საქართველოში ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელების ხანაში ანგრევდნენ წარმართულ საღვთო შენობებსა და მათ კერპებს; მოთხრობილია აგრეთვე, მათ ნაცვლად ეკლესიათა „აღშენების“ შესახებ („და დალეწეს საკერპონი და აღაშენეს ეკლესიანი“).

ქრისტიანულმა სარწმუნოებამ ზემოხსენებული ტერმინის „წმიდა ტახტის“ ნაცვლად ახალი სახელწოდება შემოიტანა ე.წ. „საყდარი“. ამრიგად, „ტახტი“ და „საყდარი“ ერთმანეთის სინონიმებად იხმარებოდა. სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით „საყდარი“ არის „ტახტი“, რომელიც შემდეგ საკრებულო ადგილსაც ეწოდებოდა და ამიტომ „საყდარი“ ეწოდა იმ ნაგებობასაც რომელსაც დღევანდელი გაგებით ეკლესიის, ან ტაძრის სახელით ვიცნობთ. ამრიგად, ტერმინი „საყდარი“ შემდეგ „ეკლესიამ“ შეცვალა, რომელიც საბას განმარტებით „შესაკრებელს“ წარმოადგენს.

ბელაქნის რაიონის ჩრდილოეთით ტყით დაფარულ მაღალი მთის კალთებზე დღემდე შემორჩენილია უძველეს ნაგებობათა გაურკვეველი ნაშთები.

XVII ს. დასაწყისამდე საქართველოში კულტურის ყველა დარგი ინტენსიურად ვითარდებოდა, მაგრამ შაჰ-აბასის შემოსევებმა იგი ძალზე შეაფერხა. მან გაანადგურა ხუროთმოძღვრული და სხვა ძეგლების უმეტესი ნაწილი. ამით უნდა აიხსნას ის გარემოებაც, რომ მცირე მოცულობის ეკლესი- საყდრების ნანგრევთა ნაშთები და მათი კვალი საქართველოს არც ერთ მხარეში ისე უხვად არ იძებნება, როგორც ჰერეთის ტერიტორიაზე. ეს განსაკუთრებათ შეინიშნება მთის ზონის ტყით დაბურულ ადგილებში, რაც ამ ადგლების მჭიდრო დასახლებაზე მეტყველებს. ამ უბნებში თითქმის „ყოველ ნაბიჯზე“ შეიძლება წააწყდეს კაცი ეკლესიებისა და უძველეს ნამოსახლარ ადგილთა ნაშთებს.

მონუმენტურ არქიტექტურას, ცხადია, წინ უსწრებს მცირე მოცულობითი ფორმები, რისი ნათელი მაგალითიცაა ჰერეთის პატარ-პატარა ეკლესიებით მოფენილი ტერიტორია.

ქოთოქლოს სამების ეკლესიაგიორგი ბარისაშვილის ფოტო

თითოეულ ეკლესიას საკუთარი სახელწოდება ჰქონია, მაგრამ ამჟამად მათი დადგენა ფრიად ძნელი საქმეა. თითქმის შეუძლებელია ხსენებული ეკლესიების მიკვლევა და მათი მთელი სისრულით აღრიცხვაც, რადგან უმეტესი ნაწილი ფიზიკურად განადგურებულია, ნაწილი კი ისეა საუკუნეების მანძილზე ჯაგნარითა და ტყით დაფარული, რომ გასუფთავების გარეშე მათი ფიქსირება ვერ ხერხდება.

მაგრამ ისეთი ბედნიერი გამონაკლისებიც გვხვდება, როდესაც ზოგიერთი ეკლესიის სახელი არა თუ მოხსენიებულია წერილობით წყაროებში, არამედ ადგილმდებარეობაც კია მითითებული. ამ თვალსაზრისით ყურადღებას იპყრობს ლ.ა.მაღალაშვილის „ოთხთავის“ წარწერა (1310 წ.), რომელშიაც მოცემულია მცირე მოცულობის ეკლესიათა სახელწოდებანი, როგორიცაა კასრი სამებისა... ზარი წმიდისა მთავარმოწამისა გიორგისი, ვარდიანი - წმიდისა ჰაბოჲსი, განუხი არჩილისი, გიშ-ნუხი ღვთისმშობლისა, ვარდთაშენი ელიასი და სხვ.

ასევე დიდმნიშვნელოვანია XIX საუკუნის დასასრულს დ.ჯანაშვილის მიერ შესწავლილი მცირე მოცულობის ეკლესიების სახელწოდებანი. როგორც ჩანს, იმხანად ზოგიერთი ეკლესიის სახელწოდება მივიწყებული და დაკარგული ჯერ კიდევ არ ყოფილა.

დავიმოწმებთ რამდენიმე ცნობას, რომლებიც წარმოდგენას გვაძლევენ XIX ს. მიწურულში მცირე მოცულობის ეკლესიების მდგომარეობაზე. ამ პერიოდისათვის ცნობილი იყო შემდეგი სახელწოდების ეკლესია-საყდრები: მადლის ეკლესია (ნურქილისა) დანგრეულია... სოფ. ვარდიანის ეკლესია... ყოველივე აოხრებულია, თვით ეკლესიაც სრულიად დანგრეულია... სოფ. ნამარნევის დასავლეთით არის პატარა ეკლესია - ნამარნევიდან ერთი კილომეტრის მანძილზე არის მშვენიერი ეკლესია, მთლად აგურით ნაშენი, დახურულია. მას დარბზის ეკლესია ეწოდება. ბელაქნის ახლოს არის ჭანდრის საყდარი - ლეკები უწოდებენ შიმშატ ქილისას. სოფ. ბაზართან (ბახთალა) არის ღვთისმშობლის ეკლესია - დანგრეული. მისი ნანგრევებისაგან ლეკებს სახლი აუგიათ... სოფ. ზარნის თავში ერთ ალაგას, ერთად არის სამი ეკლესია, აქ მრავალი სენაკია დარღვეული. ჩანს, მონასტერი ყოფილა.. სოფ. გიულუგი შესანიშნავი ეკლესიებით, მის პირდაპირ მთაზე მშვენიერს მოვაკებულ ალაგას აგებული ყოფილა დიდი, მშვენიერი ეკლესია თამარ მეფის სახელზე... სოფ. კახ ინგილოში წმიდა ბარბარეს საყდარი სრულიად მოსპობილია. ლურჯი ეკლესია (დანგრეულია), პატარა ალავერდის ეკლესია სოფ. კაკის ბოლოს.. და სხვ.

ზოგიერთი ამ ძეგლთაგანი ახლა სრულიად აღგვილია პირისაგან მიწისა, მაგრამ მათი ნანგრევები წმიდა ადგილებადაა მიჩნეული და შენარჩუნებული აქვს ის სახელი, რაც ამა თუ იმ ეკლესიას ჰქონდა. ამის მაგალითს წარმოადგენს წმიდა ბარბარეს ნასაყდრალი სოფ. კახინგილოში, სადაც აღარაა ნაგებობა. მხოლოდ საძირკვლის ქვები ყრია. არის ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც ძეგლის ნანგრევებია შემორჩენილი, მაგრამ მისი სახელი წერილობით წყაროებსა და ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაში აღარ დარჩენილა.

მცირე მოცულობის ეკლესიები, როგორც პატარა ნაგებობები, მტერთა ურდოებისთვის ადვილად დასანგრევი და ასაოხრებელი იყო; ამიტომაც ისინი პირველი მსხვერპლნი ხდებოდნენ; მრავალგზის დანგრეული და აღდგენილი ასეთი მცირე ფორმის სალოცავები, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, დღესაც საკმაოდ ბევრი შეიძლება მოიძებნოს ჰერეთის ტერიტორიაზე.

ტყით მდიდარ ადგილებში ეკლესიების უმეტესი ნაწილი პირველ ხანებში ხისგან უნდა ყოფილიყო აგებული, რადგანაც ხე აქ ადვილად დასამუშავებელ და ყველაზე ხელმისაწვდომ ადგილობრივ საშენ მასალად ითვლება. უძველეს ხის ეკლესიასა თუ ეკვდერს ჩვენს დრომდე არ მოუღწევია.

ქვეყნის აღორძინებისთანავე ცეცხლისაგან განადგურებულ ხის ეკლესიებს ტრადიციულად იმავე ნახანძრალ ადგილზე აგებდნენ ხოლმე. ხის ეკლესიები თანდათან ქვისგან ნაგებმა ეკლესიებმა შეცვალეს. წესისამებრ, მათ ძველი სახელი რჩებოდათ

გავეცნოთ ამ ტიპიურ, მცირე ფორმის ქრისტიანულ ძეგლებს, რომელთა ნაშთები ჯერჯერობით კვლავ არსებობენ ჰერეთის მიწაზე.

ძელი-ცხოველი

მდ. მაწიმის წყლის ხეობაში სოფ. მაწიმის ქვემოთ, მდინარის მარცხენა ნაპირთან დაბურულ ტყეში დგას ერთი პატარა ქვითკირის ეკლესია, „სიპი“ ქვებისაგან აგებული. ადგილობრივი მოსახლეობა მას ძელი-ცხოველს უწოდებს.

ეს სახელწოდება ძელი-ცხოველი უძველესი დროიდან მომდინარეობს (IV-V სს.) იგი ისეთივე ეტიმოლოგიისა და შინაარსისა უნდა იყოს, როგორც „სვეტიცხოველი“. სვეტსა და ძელს აქ ერთნაირი მნიშვნელობ აქვთ მინიჭებული, ხოლო ტერმინი „ძელის ეკლესია“ შედრებთ გვიანი უნდა იყოს.

აღნიშნული ქვის ეკლესიის სახელწოდება ძელი-ცხოველი, ანუ ძელის ეკლესია, ეჭვს გარეშეა, მის ადგილზე ხისგან აგებულ ადრინდელ ეკლესიის არსებობაზე მეტყველებს. ზეპირი გადმოცემებიდანაც ირკვევა, რომ ძველად დღევანდელი ქვის ეკლესიის ადგილზე ხისგან აგებული ეკლესია მდგარა, რომელიც, ალბათ, მტრის შემოსევის დროს დამწვარა.

ადგილობრივ მცხოვრებთა გადმოცემით, ძელი-ცხოველის შემოგარენში 50-70 სმ. სიღრმიდან მიწის თხრისას ყველგან ნახშარი და ნაცარი ამოდიოდა, რაც ნახანძრალი ადგილის არსებობაზე მიუთითებს.

ძელი-ცხოველის ეკლესიის ზუსტი თარიღის დადგენა მეტად გაძნელებულია, ვინაიდან თვით ძეგლზე ეპიგრაფიკის არავითარი ნიშანი არ მოიპოვება და არც მისი თავგადასავლის ისტორიას შემოუნახავს რაიმე ხელმოსაკიდი საბუთი. ასეთი ტიპის მცირე მოცულობის ეკლესიები საქართველოში გავრცელებული იყო ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად აღიარების დროიდან, ვიდრე XIX ს. მეორე ნახევრამდე.

სამშენებლო ტექნიკის მიხედვით ძელი-ცხოვლის ეკლესიის თარიღად შეიძლება ვივარაუდოთ XIV-XV სს.

ხალხური გადმოცემით, უკანასკნელად ძელიცხოველი აღდგენილ და განახლებულ იქნა ინგილოების მეორედ გაქრისტიანების პერიოდში, რაც XIX ს. პირველი ნახევრის მიწურულს ემთხვევა.

კასრის სყდარი

კასრის საყდრის ნანგრევები

მდებარეობს კახში, მის დასავლეთით, საყარაულოს მთის თხემზე; გარშემო ტყე აკრავს, მას კასრის საყდრის მთის სახელითაც იცნობენ. ეს სახელი ეკლესიამ (და ადგილმა) მიიღო დღემდე შემორჩენილი „საყდრის ქვევრისაგან“, ანუ „საყდრის კასრისაგან“. ამ ქვევრში ინახებოდა კახის მოსახლეობისაგან შემოწირული საზედაშო ღვინო. „დღეს ეს ქვევრი უპატრონოდ არის მიტოვებული და ნახევრად ქვებით ამოვსებული“ (ზ.ედილი, საინგილო, 1947, გვ.161).

საყდრის სამხრეთ აღმოსავლეთთ დაფერდებულ ადგილას, დღესაც კარგად მოჩანს მიწისქვეშა ჩასასვლელი ქვის კიბის რამდენიმე საფეხური, რომელიც დიდი ხანია ჩაქცეულა და ჩახერგილა ღორღითა და დიდი ქვებით.

XIX ს. მიწურულში იგი მოიხსენია ჰერეთის პირველმა ქართველმა მკვლევარმა ალ.ხახანაშვილმა. მისი გადმოცემიდან ირკვევა რომ მიწისქვეშა ჩასასვლელი ზემოდან თაღით ყოფილა გადახურული.

კასრის საყდარი მოხსენიებულია ისტორიულ წყაროებში; ლ.ა.მაღალაშვილის ცნობილი სახარებისთვის მიწერილ „ანდერძში“, ირკვევა, რომ კასრის საყდარი წმიდა სამების სახელზე ყოვილა აგებული - „კასრი სამების“.

კასრის სამების საყდრის აშენების შესახებ ცნობა მოიპოვება ქართულ მატიანეში. იგი აგებუღი ყოფილა საქართველოს მეფე არჩილის მიერ (VIII ს.). ჯუანშერის თხზულებაში ვკითხულობთ, რომ არჩილ მეფე „დაჯდა წუქეთს და აღაშენა კასრი და ხევსა ლაკაუსტისასა აღაშენა ციხე“. კასრის სამების საყდარი მრავალგზის აოხრებული და აღდგენილი ძეგლია. უკანასკნელად იგი 1912 წ. საკუთარი სახსრებით აღუდგენია მღვდელ მიხეილ ყულოშვილს.

ალ.ხახანაშვილის გადმოცემით, კასრის სამების საყდარი აშენებულთ თეთრი თლილი ქვისაგან, ხოლო ზ.ედილს აღნიშნული აქვს, რომ იგი აშენებულია კლდის ნამტვრევი ქვებისაგან. როგორც ჩანს, თლილი ქვის პერანგი, რომელსაც ალ.ხახანაშვილი შეესწრო, ზ.ედილის დროს (დაახლ. ნახევარი საუკუნის შემდეგ) აღარ ყოფილა დარჩენილი..

კასრის საყდრის უკანასკნელ განმაახლებელს (მ.ყულოშვილი), იგი ადგილობრივი „ტინის“ ქვებისაგან აღუდგენია. აღდგენიდან 10 წლის შემდეგ აღნიშნული ძეგლი საბოლოოდ დაარბიეს მუსავატელებმა. მისგან დღეს მხოლოდ ნანგრევებიღაა შემორჩენილი. ზ.ედილის ცნობა სწორედ ამ ნანგრევებში დარჩენილ „კლდის ნამტვრევ ქვაზე“ მიუთითებს.

ვაჩნაძიანთ მადლის ეკლესია

მადლის ეკლესია (ნურქალისა)

მდებარეობს ბელაქნის მახლობლად ლაგოდეხ-კახის მაგისტრალური გზის მარჯვენა მხარეზე, დაახლოებით 5 კილომეტრის დაშორებით. ადგილობრივი მცხოვრებნი მას „ნურ-ქილისას“ ეძახიან. აღნიშნული ძეგლი 1518-1574 წლამდე კარგად ყოფილა შენახული. ამას ადასტურებს ლევან მეფის მეუღლის - თინათინის მიერ შუამთის მონასტრისათვის გაცემული გუჯარი.

სამწუხაროდ, ეს ნახევრად დანგრეული ეკლესია დიდ ველზე უპატრონოდ დგას და ახლო-მახლო სოფლებიდან მორეკილი ნახირისა და მწყემსების სადგომად ქცეულა.

გეგმის კომპოზიცია და საშენი მასალა, რომლითაც იგია აგებული, აშკარად მიუთითებს მშენებლობის ორ პერიოდზე: პირველ პერიოდში აგებული უნდა იყოს თვით ეკლესია, მეორეში - სამრეკლო, წრიული მოხაზულობის აბსიდიანი ბაზილიკური ეკლესია აგებულია დიდი ზომის რიყის ქვებისაგან კირის ხსნარით. შემდგომში ეკლესიის კარიბჭის დასავლეთ კედელზე მიუშენებიათ აგურის სამრეკლო.

მადლის ეკლესიას გალეკებული ქართველები ახლაც თაყვანს სცემენ. მათი გულშემატკივრობით ეს ძეგლი დღემდე არსებობს. ამ ეკლესიას ძირითადად გალაჯოვები პატრონობენ. ეს გალეკებული ქართველები რევაზ ვაჩნაძის შთამომავალნი არიან. როგორც ხალხური ზეპირი გადმოცემებიდან ირკვევა, სწორედ ამის გამო ეწოდება ამ მცირე ფორმის ქრისტიანულ ძეგლს ვაჩნაძიანთ მადლის ეკლესია.

საყურადღებოა, რომ მადლის ეკლესიის მსგავსი ძეგლების არსებობა დამოწმებულია აგრეთვე საქართველოს სხვადასხვა მხარეებში. სახელდობრ, ისტორიული ტაოს მიწა-წყალზე. ამის საუკეთესო მაგალითს წარმოადგენს იშხნის ტაძრის გვერდით მდებარე 1006 წელს აგებული ე.წ. „მცირე ეკლესია“.

მშენებლობის მეორე პერიოდს ეკუთვნის დასავლეთით მიშენებული სამრეკლო, რომელიც თანამედროვე კახეთის ტერიტორიაზე გავრცელებული ქართული ხუროთმოძღვრების გვიანი პერიოდის დამახასიათებელი ტიპიური სამრეკლოების განმეორებას წარმოადგენს. სამრეკლოს პირველი სართულის გეგმის კვადრატული მოხაზულობა და მეორე სართულის გეგმის რვაწახნაგოვანი ტიპიური ფანჩატურებისებრი გადაწყვეტა თავისი სივრცობრივი ფორმითა და კონსტრუქციული აგებულებით XII-XIII. უნდა მივაკუთვნოთ, ხოლო მადლის ეკლესიის მშენებლობის პირველი პერიოდი XI-XII სს. მიჯნას არ უნდა სცილდებოდეს.

პატარა ალავერდი

კახის ალავერდიგიორგი ბარისაშვილის ფოტო

მდებარეობს კახში. ქართულ წყაროებში მოხსენიებულია კაკის სახელწოდებით, ძველ დროში კახი გვარებად ყოფილა დასახლებული. ეს ტრადიცია დღესაცაა შენარჩუნებული. ყოველ გვარს, ან რამდენიმეს ერთად თავისი საყდარი ჰქონია.

ძველ დროში კახში თორმეტი ეკლესია ყოფილა, რომელთა ნანაგრევები ან ნასაყდრალი ადგილები დღესაც დაცულია. თორმეტი ეკლესიიდან დღემდე შემორჩენილია მხოლოდ სამი - წმ. გიორგის საყდარი „შუაგულ სოფელში“ (კახ-ინგილოში), კასრის საყდარი საყარაულოს მთზე, რომლის შესახებ ზემოთ უკვე გვქონდა საუბარი და „პატარა ალავერდის“ საყდარი კახის ბოლოში, თოფახში.

პატარა ალავერდის საყდარი ხალხური გადმოცემით, „შიდა კახეთის დიდი ალავერდის ძმაა“. ყოველი წლის 14 სექტემბერს (ძველი სტილით), ისე როგორც კახეთში, აქაც იმართება იგივე „დიდი ალავერდობა“, ე.წ. „ალავერდის ხატობა“ ანალოგიური წეს-ჩვეულებით.

პატარა ალავერდის გუმბათიანი ტაძარი აგებულია „ძველი უგუმბათო ბაზილიკური ეკლესიის ადგილზე XIX ს. მიწურულში“. ეს იყო უკანასკნელი ტაძარი ჰერეთის ტერიტორიაზე, რომელიც აღდგენილ იქნა ხალხის მიერ საკუთარი სახსრებით (1888 წ.).

ჰერეთში ყველაზე კარგად ეს „პატარა ალავერდია“ დღემდე შემონახული, მაგრამ ამჟამად გუმბათის დაზიანების გამო ძეგლი სავალალო მდგომარეობაშია.

გიშის საყდარი

გიშის საყდარი

მდებარეობს მდ. გიშის წყლის ხეობაში - სოფ. გიშში, რომელიც ისტორიულ ქ. ნუხიდან (შაქიდან) 4 კილომეტრითაა დაშორებული.

სოფელი გიში მთის ტიპიური სოფელია, იგი გაშენებულია დიდ მაღლობზე. ხოლო საყდარი სოფელ გიშის აღმოსავლეთით ყველაზე ამაღლებულ ადგილზე მდებარეობს. იქიდან იშლება მდინარე გიშისწყლის ხეობის თვალწარმტაცი ბუნების დიადი სანახაობა.

საყდარს გარშემო ქვის დიდი გალავანი ჰქონია შემოვლებული, ნანგრევთა ნაშთები დღესაც საკმაოდაა შემორჩენილი. საყდრისა და გალავნის შემოგარენში სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობათა ნაშთები შეინიშნება.

ქართული საისტორიო წყაროებიდან ირკვევა, რომ გიშის საყდარი ღვთისმშობლის სახელზე ყოფილა აგებული. აღნიშნულ ცნობას ვიმოწმებთ ლ.მაღალაშვილის ზემოხსენებული „ოთხთავის“ მინაწერიდან, სადაც ვკითხულობთ: „პატრიარქმან ჩუენმან ექუთიმე მოიხილა... და მოვლო გიშ-ნუხს ღვთისმშობლისა...“ საყდარნი და სხვანი.

გიში მოხსენიებულია, აგრეთვე დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის მიერ, რომელიც გადმოგვცემს რომ 1117 წელს დავით აღმაშენებელმა „დაიპყრნა გრიგოლისძენი... და აიღო ციხე გიში“.

ასევე მნიშენელოვან ცნობებს გვაწვდის სოფელ გიშისა და მისი საყდრის შესახებ ვახუშტი ბაგრატიონი: „გიში არს მთის ძირს, რომელი იყო საერისთაო წუქეთისა და ეკლესია დიდი, გუმბათიანი, და იჯდა ეპისკოპოზი, მწყემსი ელისენისა, წუქეთისა და შაკიხისა...“ როგორც ჩანს, გიშის ღვთისმშობლის საყდარი ვახუშტის მოხსენიებული აქვს გუმბათოვან დიდ ეკლესიად.

გიშის საყდრის მთელი ნაგებობა და კარვისებური რვაწახნაგოვანი პირამიდული ფორმის გუმბათი დღემდე კარგადაა შემონახული. როგორც ირკვევა, გიშის საყდრის გუმბათი და ზოგიერთი სხვა ელემენტი უკანასკნელად აღდგენილ და გადაკეთებულ იქნა XIX ს. პირველ ნახევარში.

გიშის ღვთისმშობლის ეკლესიის დათარიღება, რა თქმა უნდა, ძნელდება, იმის გამო, რომ ძეგლი რამდენჯერმეა დანგრეული, აღდგენილი და გადაკეთებული. გ.ჩუბინაშვილის აზრით, შესაძლებელია გარჩევა იმ ძლიერ დანგრეული უძველესი ეკლესიის ნაშთების, რომელიც XI ს. აუშენებიათ. გ.ჩუბინაშვილი იქვე შენიშავს, რომ ეს პატარა ეკლესია თავისი უტყვი არქიტექტურით არ შეიძლება მივიღოთ ეპისკოპოსთა იმ კათედრად, რომელიც არსებობდა ჯერ კიდევ VI საუკუნეში, სახელდობრ, „გიშელთა“ კათედრად; ასევე მისი აზრით, ეკლესიის შესასვლელი (კარიბჭე) გადაკეთებულია XIX საუკუნის შუა წლებში.

აღნიშნული ნაგებობის დასათარაღებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის ისტორიული პროცესები, რომლის მეოხებითაც ძეგლი პერიოდულად განიცდიდა ნგრევასა და აღდგენას. ძეგლის აგებისა და ნგრევა-განახლების პირველ პერიოდად შეიძლება ჩაითვალოს VI-XI სს. ხოლო მეორე პერიოდს ვაკუთვნებთ XVII ს-დან ვიდრე XIX ს. მეორე ნახევრამდე.

ბახთალას ღვთისმშობლის ტაძარი

ზეგამის ღვთისმშობლის ეკლესია

მდებარეობს სოფ. ბახთალაში, ყოფილი უძველესი ქალაქის ზეგამის იგივე ბაზრის ნაქალაქარის ტერიტორიაზე (ზაქათალის რაიონი), რაიონული ცენტრიდან სამხრეთით 20-22 კილომეტრის დაშორებით, მდ. ალაზნის მარცხენა ნაპირზე, „იქ, სადაც გაშენებული იყო ქალაქი ბაზარი“, იგივე ზეგამი - ჰერეთის უძველესი სავაჭრო ცენტრი.

ადგილობრივი მოსახლეობა ამ ეკლესიას ხშირად ფალდახლოს ტაძარსაც უწოდებდა - „ლეკები ამ ეკლესიას ფერიყალას ეძახიან, რაც თამარის ციხეს ნიშნავს“.

სოფ. ბახთალას ღვთისმშობლის ეკლესია მაღალგუმბათოვან, მცირე მოცულობის ეკლესიების ჯგუფს ეკუთვნის. აგებულია კარგად გამომწვარი ქართული აგურისაგან. კახეთის ამ სახის ხუროთმოძღვრული ძეგლებისათვის დამახასიათებელ ყაიდაზე ეკლესიის კედლები მდიდრულად ყოფილა მოხატული, მაგრამ დრომ და ხელყოფამ კედლის მხატვრობა გაანადგურა. საშინლადაა დასახიჩრებული ფრესკები - „თვალები დანის წვერით აქვთ ამოჩიჩქნილი, მაგრამ მაინც ჩანს მირქმა ქრისტესი, მიძინება ღვთისმშობლისა“.

ნინოწმიდის ეკლესია

მდებარეობს სოფ. ალიბეგლოს (კახის რაიონი) სამხრეთ-აღმოსავლეთით, სოფლის ბოლოში, ე.წ. ძველ კალოს უბანში. იგი მრავალჯერ ყოფილა დანგრეული და აღდგენილი.

ხალხის მეხსიერებას შემორჩა საინტერესო ცნობა, რომ ნინოწმიდა უკანასკნელად განუახლებია სოფელს თავისი სახსრებით, ჰერეთში ქრისტიანობის მეორედ აღდგენის პერიოდში (1850-55 წწ.).

ალიბეგლოს წმ. ნინოს სახელობის ეკლესია

ნინოწმიდის გუმბათი, სამრეკლო და ორქანობიანი კრამიტის სახურავი შეკეთებულია 1930-32 წწ. მაშინ, როდესაც იგი პირველად გამოყენებულ იქნა საწყობად. სამეურნეო დანიშნულების მინიჭებამ ეს პატარა ეკლესია დანგრევისაგან იხსნა, იგი დღემდე კარგადაა შემონახული.

სოფლის ამ უბანში ეკლესიის ახლოს მოსახლეობენ ყიყიშვალები, რომლებსაც ძველ დროიდანვე მინდობილი ჰქონდათ ნინოწმიდის პატრონობა.

ყიყიშვილების წინაპრებს შიშიანობის დროს დავალებული ჰქონდათ ეკლესიის განძეულობის გახიზვნა (გადამალვა). ეს ტრადიცია ელიზბარ ყიყიშვილის სახლობას ჩვენს დრომდე გაუგრძელებია; ერთ კიდობანში ჩალაგებული ნინოწმიდის საეკლესიო ნივთები დღესაც ინახება მის ოჯახში - საცხოვრებელი სახლის აყაროში. მათ შორის ყურადღებას იპყრობს შემდეგი ნივთები: თავმომრგვალებული ხის ჩარჩოში ჩასმული წმიდა ნინოს ორი ხატი (ხეზე 37 x 50); წმიდა ნინოს გამოსახულება შესრულებული ზეთის ფერებში, წმიდა გიორგის ხატი, რომელიც ჭედურ ნახელავს წარმოადგენს, დაზიანებული სახარება, ვერცხლის გრძელტარიანი საზედაშო კოვზი, ორი ვერცხლის ჯვარი და სხვ. ასეთია არასრული სია ნინოწმიდის საეკლესიო ნივთებისა, რომლებიც მოწიწებისა და თაყვანისცემის ტრადიციას შემოუნახავს ჩვენს დრომდე.

მტერთა შემოსევის დროს, განსაკუთრებით შაჰ-აბასის თავდასხმების ხანაში, ტაძარ-საყდრებიდან საეკლესიო განძეულობის გახიზვნის ტრადიციამ მოსახლეობასა და ცალკეულ ოჯახებში, არალეგალური ქრისტიანული სამლოცველოების, ანუ წმიდა ადგილების მოწყობამ ჰერეთის ტერიტორიაზე ქართული მოსახლეობის ნაწილი იხსნა ეროვნული გადაგვარებისაგან. ქრისტიანობამ ამ საქმეში დიდი როლი შეასრულა.

ერთ-ერთი ასეთი არალეგალური საოჯახო სამლოცველოს არსებობის შესახებ ცნობა პირველად გამოაქვეყნა ალ.ხახანაშვილმა. ეს სამლოცველო სოფ. კახ-ინგილოში (კაკში) ყოფილა გამართული ხუციშვილების ოჯახში, სადაც სხვა საეკლესიო ნივთებს შორის ინახება მეფე ვახტანგ VI-ის მიერ 1709 წ. თბლისში დასტამბული სახარება.

ვინ იცის, კიდევ რამდენი საინტერესო განძია ჰერეთის ტაძრებიდან გამოტანილი და გადამალული (გახიზნული), რომელთა გამოჩენას უნდა მოველოდეთ ტყით დაფარულ ნასახლარ ადგილებსა და გამოქვაბულებში, ან კიდეგ ე.წ.: „წმიდა ადგილებში“.

კახის წმიდა გიორგის ეკლესია

კახის წმ. გიორგის ეკლესიაგიორგი ბარისაშვილის ფოტო

მდებარეობს სოფ. კახ-ინგილოს ცენტრში, პატარა მდ. კაკისწყლის მარცხენა ნაპირიდან 20-30 მეტრის დაშორებით. იგი კაკის წმიდა გიორგის სახელითაა ცნობილი.

ხალხური წყაროებიდან ირკვევა, რომ ახლანდელი ეკლესია აგებულია წმიდა გიორგის ძველი საყდრის ადგილზე. ამ ეკლესიის გალავნის შიგნით - ეზოში დაახლობით 40-50 წლის წინათაც კი ეყარა წარწერებიანი დიდი ქვები; ხანდაზმული ინგილოები ირწმუნებიან, თურმე, ეს ქვები ძველი საყდრის ნანგრევებიდან გადარჩენილი ქვები იყოო. მათივე გადმოცემით, ამ ქვებს ქრისტიანი მოსახლეობა თაყვანს სცემდა. დღესასწაულების დროს მათზე „წმიდა სანთელს“ ანთებდნენ და იქვე „თეთრსაც“ სწირავდნენ. ხსენებული ქვები ახლა არსად არ იძებნება, არავინ იცის, რა ბედი ეწია მათ და სად გაქრნენ ისინი.

დღევანდელი ეკლესია (ძველი საყდრის ადგილზე) აგებულია, დაახლოებით XVIII ს. პირველ ნახევარში. იგი უკანასკნელად XIX ს. მიწურულში განაახლა ივან-ბაბა ბულუღაშვილმა.

წმიდა გიორგის საყდარი ქვის მაღალი გალავნით ყოფილა შემოზღუდული, რომლის ნაშთები დღესაც კარგად შეინიშნება. ჩვენს დრომდე მოაღწია, აგრეთვე, აღნიშნული საყდრის კომპლექსში შემავალმა უძველეს ნაგებობათა ზოგიერთმა ნაშთმა.

ძველი ნეგებობებიდან ყურადღებას იქცევს განცალკევებული სამსართულიანი სამრეკლო, რომელიც რამდენადმე გადაკეთებული და აღდგენილი სახით დღემდეა შემონახული. სამრეკლოს კოშკი აგებულია მდ. ქურმუხის ხევის რიყის დიდი ქვებისაგან კირის ხსნარით, სადაც კამარებისა და გუმბათის სვეტების წყობაში გამოყენებულია, აგრეთვე, კვადრატული მოყვანილობის (22 x 22 სმ) აგური.

სამრეკლოს აღმოსავლეთ ფასადზე აგურისა და ქვის წყობის ჩაღრმავებით (ჩაჭრით) გამოსახულია საკმაოდ დიდი ზომის ჯვარი, რომელსაც თითქმის მთელი სართული აქვს დათმობილი.

ხირსის მამათა მონასტერი

ხირსის მონასტერი მდებარეობს სიღნაღის რაიონის სოფელ ტიბაანში, სიღნაღიდან აღმოსავლეთით 11 კმ-ის დაშორებით. მონასტერი VI საუკუნეში დააარსა ღირსმა სტეფანემ (552-557წ.წ.), რომლის წმინდა ნაწილებიც ამავე მონასტერში განისვენებენ. ისტორიკოს-გეოგრაფი ვახუშტი ბატონიშვილი ხირსის მონასტერზე წერს: „კვალად ხორნაბუჯის ჩრდილოთ არის ხირსას მონასტერი, რომელი ჰყო 13 მამათაგანმან წმიდა სტეფანემ, დიდ კეთილ-შენი. დაფლულ არს მუნვე წმიდა სტეფანე. ზის წინამძღვარი“.

ღირსი სტეფანე ერთი იმ ცამეტ ასურელ მამათაგანია, რომელთაც VI საუკუნის II ნახევარში საქართველოში შემოსულებმა თავიანთი მგზნებარე ქადაგებით, ფიცხელი მოსაგრეობითა და თავგანწირული შრომით ჩააქრეს ჩვენში ზოროასტრის ცეცხლთაყვანისმცემლობის კულტი, დააარსეს უდაბურ და მიუდგომელ ადგილებში ღირსად საქები მონასტრები და სულიერად განანათლეს ჩვენი ქვეყანა. მათივე დაუცხრომელი ენერგიის წყალობით გაბრწყინდა ჩვენში მონაზვნობა, რომელსაც დიდი დამსახურება აქვს საქართველოში ქრისტიანობის დამყარებისა და დაცვის, კავკასიის მთიელთა შორის მისი გავრცელების, აგრეთვე ჩვენი სასულიერო მწერლობის განვითარებისა და გამდიდრების საქმეში.

ღირსმა სტეფანემ თავისი მრავალჭირნახული ღვაწლისათვის შეარჩია ცივგომბორის ქედზე მცირე ფერდი, რომელიც იმ დროს დაფარული იყო უსიერი ტყით. აქ მან აღაშენა თავისი ზეციური მფარველის წმ. პირველმოწამე სტეფანეს სახელზე მცირე ეკლესია, რომელიც, როგორც გადმოცემა მოგვითხრობს, კახეთის მეფე კვირიკე I-ის (893-918) შრომით შეცვლილა საკმაოდ მოზრდილი ტაძრით.

სახელ „ხირსის“ წარმომავლობა უცნობია. ზოგს ის გამოჰყავს ქართული სიტყვიდან „ღირსი“. ზოგნი კი მას უკავშირებენ მონასტრის ახლოს გამომავალ მდინარე ხირსას, რომელიც იმ დროს, როდესაც გარშემო მთები დაფარული იყო ხშირი ტყით, საკმაოდ წყალუხვი ყოფილა. თუმცა ასევე შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ მდინარეს შეეძლო მიეღო სახელი მონასტრისგან. არსებობს ვარაუდიც, რომ სახელი „ხირსა“ შესაძლოა თვით ღირს სტეფანეს შემოეტანა მცირე აზიიდან საქართველოში და ეწოდებინა თავისი განმარტოებული მოსაგრეობის ადგილისთვის.

ხირსის მონასტერი აგებულია ქართული სტილით. ტაძრის სიგრძე მაღალდასაჯდომლიდან დასავლეთის კარიბჭემდე დაახლოებით 41,3 მეტრია, სიგანე - 23,4 მეტრი, ხოლო სიმაღლე ლავგარდანამდე - 15,4 მეტრი. ტაძარი გვირგვინდება მაღალი კონუსის მსგავსი გუმბათით. შემოსასვლელი კარი ორი აქვს - დასავლეთიდან და სამხრეთიდან, რომელიც ჯერ წმ. ნიკოლოზის ეკვდერისკენ მიემართება, ხოლო იქიდან - მთავარ ტაძარში. მთავარი საკურთხევლის მარჯვნივ, სამხრეთით არის კამარიანი ეკვდერი ღვთისმშობლის მიძინების სახელზე, მარცხნივ კი, ჩრდილოეთით მეორე ეკვდერია, რომლის შესასვლელშიც არის სამარხი ღირსი სტეფანე ხირსელისა. აღნიშნულის გარდა, ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით არის წმ. ნიკოლოზ საკვირველთმოქმედის ეკვდერიც, რომელსაც გარედან, მღვდელმონაზონ ფილადალფოს კიკნაძის მიერ, მიდგმული აქვს პატარა ოთახი ღამისმთეველთათვის.

მონასტერი მე-19 საუკუნეში

მონასტერი მრავალჯერ აღუდგენიათ. როგორც მართლმადიდებლბის მოწინავე ბურჯი, იგი ხშირად დარბეულა სარწმუნოების მტერთაგან, მაგრამ საქართველოს კეთილმორწმუნე გვირგვინოსნები ზრუნავდნენ მის აღდგენა აშენებაზე, რის წყალობითაც ამ ჭაღარა ტაძარმა, რომელიც თოთხმეტი საუკუნე განანათლებდა გარშემო მართლმადიდებელ მოსახლეობას, ჩვენამდე მოაღწია.

1811 წელს, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ, ხირსის სტეფანწმინდა ქართლ-კახეთის ერთ-ერთი მონასტერთაგანი იყო, რომელშიც აღესრულებოდა ღვთისმსახურება.

XIX ს-ის დასაწყისისთვის წმ. სტეფანეს ტაძარი ნგრევის პირას იყო მისული. იგი კაპიტალურად გარემონტდა 1822 წელს, ეგზარქოს იოანეს (1821-1832) დროს. ამ პერიოდში აქ მოღვაწეობდა ფილადელფოს კიკნაძე (1832 წლის შეთქმულების ერთ-ერთი აქტიური მონაწილე).

მონასტრის დასავლეთით აღმართულია საკმაოდ მაღალი გალავანი, რომელიც პლ. იოსელიანის მოწმობით, კახეთის მეფე ლეონს შეუკეთებია. ხირსის მონატრის დასავლეთით მდებარეობს სამსართულიანი სამრეკლო, რომელიც იღუმენ ალექსანდრეს (საყვარელიძე) აუგია საკუთარი სახსრებით XIX ს-ში. მონასტრის ტაძარს ადრე თავისი გალავანი ჰქონია, რომელისგანაც ამჟამად მცირე ნაშთებია დარჩენილი. მონასტრის ეზოში მდებარეობს საეკლესიო-სამრევლო სკოლის შენობა და მარანი, რომელიც არქიმანდრიტ ლეონიდეს (ოქროპირიძე, 1893-1897) დროსაა აგებული. აქვეა ბერების ორსართულიანი საცხოვრებელი სახლი.

ხირსის მონასტერი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მისიონერული ცენტრი იყო. მისი მესვეურნი დაუღალავად იღვწოდნენ ქრისტიანობის გასავრცელებლად დაღესტანში, ოსეთში, ინგუშეთში, ასტრახანში, დერბენტში და სხვ. ამ მონასტრის წინამძღვართაგან სამისიონერო სარბიელზე განსაკუთრებით იღვაწა წმ. იოანე მანგლელმა (სააკაძე, 1751), რომლის წმინდა ნაწილების თბილისის სიონის საკათედრო ტაძარში განისვენებენ.

ტაძრის ინტერიერი

ხირსის მონასტერში XX ს-ის დასაწყისამდე შემორჩენილი იყო ერთი ძველი ქართული ჩვეულება -  აღთქმის მიხედვით, ირგვლივ მოსახლე მამაკაცები მონასტერს თავის ფიზიკურ შრომას სწირავდენ, ე.ი. მოდიოდნენ მონასტერში და მუშაობდნენ უსასყიდლოდ რამდენიმე თვე, საკუთარი აღთქმის პირობაზე. მონასტერი კი ამ უფასო მუშებს მხოლოდ საკვებს და ქალამნებს აძლევდა. მონასტრისათვის შრომის უსასყიდლოდ შემწირველ მუშას „კურატი“ ეწოდებოდა. როდესაც კურატი დროს გაასრულებდა, სთხოვდა პარაკლისის გადახდას სთხოვდა მღვდელმონაზონს და შინ ბრუნდებოდა.

მონასტრის საუკეთესო სამკაულს წამოადგენდა მისი უძველესი სიწმინდე - წმ. პირველმოწამე სტეფანეს ნეკი, რომელიც, სავარაუდოდ, თვით ღირს სტეფანეს ჩამოუბრძანებია. დღეისათვის წმ. სტეფანეს ნეკი ბოდბის დედათა მონასტერშია დაბრძანებული.

მონასტერში ღვთისმსახურება საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ შეწყდა. საბჭოთა წყობის წლებში წმ. სტეფანეს ტაძარი საწყობად იყო გამოყენებული. ბერების საცხოვრებელ ორსართულიან სახლში კი მუსიკალური სკოლა ფუნქციონირებდა.

მონასტერი განახლდა XX ს-ის 90-იან წლებში. 2005 წლის ნოემბრიდან მონასტრის წინამძღვარია მღვდელმონაზონი ლაზარე (გრძელიშვილი). მისი ძალისხმევით დაიწყო მონასტრის ტერიტორიის მოწესრიგება. 2002 წლის გაზაფხულზე განახლდა წმ. ნიკოლოზის ეკვდერი.

2004 წლისათვის წმ. სტეფანე პირველმოწამის ტაძარს კიდევ ორი მოქმედი ეკვდერი შეემატა - ღვთისმშობლის მიძინებისა და წმ. სტეფანე ხირსელისა. გარდა ამისა, ტაძარი გაიწმინდა, გამაგრდა საკურთხევლის კედელი (რომელიც დანგრევის პირას იყო მისული), ჩატარდა მცირე სარემონტო სამუშაოები.

სამომავლოდ დაგეგმილია ტაძრის სახურავის განახლება და კედლების გამაგრება. რესტავრაციას საჭიროებს ტაძრის შიდა კედლები, გაჯის სქელი ფენის ქვეშ შესაძლოა ფრესკების ნაშთი იყოს შემორჩენილი.

ქოზიფას მამათა მონასტერი

ქოზიფას მამათა მონასტერი მდებარეობს ქარელის რაიონში, ძამის ხეობის სიღრმეში, ზღვის დონიდან 1400 მეტრზე. მთელი კომპლექსი, რომელშიც ხუთი ეკლესია შედის, განლაგებულია მაღლობ ადგილზე, შუაგულ ტყეში. ტაძრები აგებულია სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდში და მჭიდროდაა დაკავშირებული ერთმანეთთან. პირველი ეკლესიის მშენებლობა VI-VII საუკუნეებით თარიღდება. აღმშენებლობა განსაკუთრებით XIII საუკუნეში გაძლიერებულა და გამშვენებულა სამონასტრო კომპლექსი. ტაძართა შორის ყველაზე დიდი ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების სახელობის მთავარი ეკლესიაა. აღნიშნულ ტაძარზე იასონ ციციშვილი 1897 წელს წერდა: „მისმა ხელოვნებამ და ხუროთმოძღვრების გეგმამ, არა მგონია, რომ კაცი არ გააკვირვოს. არც მგონია, რომ მისი შესადარი ძვირფასი ხელოვნებისა სადმე მთლათ საქართველოში მოიძიებოდეს“.

ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების სახელობის ეკლესია ნაგებია ბაზალტის კარგად დამუშავებული ქვით. იგი თავის დროზე მოხატული ყოფილა, რომლის კვალიც დღეს აქა-იქ თუ შეიმჩნევა. საუკუნეებს შემოუნახავთ ერთ ქვაში გამოკვეთილი წმინდა ტრაპეზი, რომელიც დღესაც ურყევად დგას. აქვეა უძველესი ხის საწიგნური და მოჩუქურთმებული კანკელის ქვა. სამონასტრო კომპლექსის მეორე - წმ. შიო მღვიმელის სახელობის ეკლესია - თითქმის უვნებლადაა დაცული, რომელშიც საოცარი მყუდროება და სიწმინდე სუფევს. მესამე - ყოველთა წმიდათა სახელობის ტაძარი - დრო-ჟამის ულმობლობას საკმაოდ დაუზიანებია, ხოლო დანარჩენი ორი - წმ. გიორგისა და მართალი ლაზარეს მკვდრეთით აღდგინების სახელობის ეკლესიები დღეს უკვე ნანგრევებადაა ქცეული. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ წარსულში მოღვაწე მამებს მართალი ლაზარეს მკვდრეთით აღდგინების სახელობის ტაძრის ქვეშ, მიწის სიღრმეში საძვალე მოუწყვიათ, სადაც ამჟამად მრავალი წმინდა ნაწილია დასვენებული.

დიმიტრი მეღვინეთხუცესის (XIXს.), იასონ ციციშვილისა (XIXს.) და სერგი მაკალათიას (XXს.) აღწერის თანახმად, სამონასტრო კომპლექსს გარს დიდი გალავანი ერტყა, შიგნით კი ბერების სადგომები და პატარ-პატარა სენაკებიც ყოფილა. მათივე ცნობით, გალავნის შიგნით კარგად შეიმჩნეოდა წყლის გამოსავალი მილები, აქვე ყოფილა ჩაფლული ღვინის დიდი ქვევრებიც. ყოველივე ეს მეტყველებს, რომ საუკუნეთა მიღმა აქ ბერმონაზვნური ცხოვრება ყვაოდა. ბერები, საკვირველი მადლითა და ძალით აღჭურვილნი, განუწყვეტლივ იღვწოდნენ ლოცვით, კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობით, ეკლესიათა შენებით, ყოველდღიური შრომით.

XVII საუკუნემდე უმოქმედია მონასტერს. ოთხი საუკუნის შემდეგ ურბნისისა და რუისის მიტროპოლიტ იობის ლოცვა-კურთხევით ქოზიფას მამათა მონასტერი 1997 წლის 17 ივნისს კვლავ აღდგა და გაცოცხლდა.

ამჟამად მონასტერში 1 მღვდელმონაზონი, 5 ბერი და რამდენიმე მორჩილი მოღვაწეობს. მონასტრის ძმობას ძირითადად ახალგაზრდები შეადგენენ, რომლებიც იღუმენი ეფრემის (გამრეკელიძე) წინამძღვრობით ქოზიფაში მოღვაწე მამების გზას მოთმინებითა და შემართებით აგრძელებენ.

სავანეს დიდი შრომისა და ძალისხმევის შედეგად, თუმცა ნელ-ნელა, მაგრამ მაინც უბრუნდება პირვანდელი სახე. ღვთისმოსავი ადამიანების შეწევნით მიმდინარეობს დანგრევის პირას მისული ტაძრების აღდგენა. ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების სახელობის ტაძრის სახურავი მთლიანად გასუფთავდა და გადაიხურა. ასევე გაიწმინდა და სათანადო პატივი მიეგო საძვალეს.

1997 წელს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმინდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ მოინახულა სამონასტრო კომპლექსი და გაკვირვებულმა ღიმილით აღნიშნა: „მე თითქმის მთელი მსოფლიოს წმინდა ადგილები შემომივლია და მსგავსი არსად არ მინახავს“. მოილოცა რა ახლად აღორძინებული მონასტერი, გამომშვიდობებისას ქართველი ერის მამათმთავარმა ასე გაუმხილა აქაურ ძმობას თავისი ნატვრა: „ჩემთვისაც გააკეთეთ აქ ერთი სენაკი... ეს მძიმე ჯვარი რომ არ მეკისროს, უთუოდ აქ ვინებებდი მოსვლასო“.

ტაო-კლარჯეთი

IX საუკუნეში ტაო-კლარჯეთის მხარეში სამონასტრო ცხოვრების მეთაური გახდა გრიგოლ ხანძთელი. ეს მხარე ძველთაგანვე დასახლებული ყოფილა ქართველური ტომებით: ჭანებითა და მეგრელებით. VIII საუკუნის პირველ ნახევარში მურვან ყრუს შემოსევის გამო ეს მხარე მთლიანად აოხრდა. სწორედ ამით აიხსნება, რომ როდესაც გრიგოლ ხანძთელი აქ მოვიდა, „მას ჟამსა სხუაი მონასტერი არა შენ იყო მათ ქუეყანათა, თვინიერ ოპიზისა, და არცა მსოფლიონი ერისკაცნი ახლვიდეს ახლად შენებისათვის მათ ქუეყანათაისა; რამეთუ კლარჯეთს და ტაოთა შინა და შავშეთს და ყოველთა მათ მახლობელთა ქუეყანათა მცირედნი იპოვებოდეს და დაშენებულ ტყეთა შინა ადგილ-ადგილ“. VIII საუკუნის 50-იან წლებში აქ დამკვიდრებულან ქართველები და მონასტერი იოანე ნათლისმცემლის სახელზე განუახლებიათ. ოპიზა იქცა ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო ცხოვრების კერად. აქ მოღვაწეობდნენ მიქაელ პარეხელი, გიორგი მაწყვერელი. ოპიზა იყო ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცენტრი ქართული მწერლობისა, აქ გადაწერილა ბევრი საყურადღებო ძეგლი ამ პერიოდისა და შემდეგი დროის მწერლობისა. მაგალითად, აქ 913 წელს გადაწერილია ე.წ. ოპიზის სახარება.

გრიგოლ ხანძთელმა ააშენა ხუთი მონასტერი: სამი მამათა და ორი დედათა. მათგან შატბერდი აშოტ კურაპალატმა „აგარაკად ხანძთისა“ გააჩინა. მის დროსვე დაარსებულა წყაროსთავის მონასტერიც დავით მიძნაძორელის მოწაფის, ილარიონის მიერ, რომელიც მერე „კათალიკოზ იქმნა მცხეთას“. ამ დროს ეკუთვნის ტბეთის მონასტერი, სადაც ზაქარია ანჩელ ეპისკოპოსს რამდენიმე სასწაული აღუსრულებია.

X საუკუნეშივე უნდა იყიოს აშენებული პარხალის იოანე ნათლისცმემლის სახელობის მონასტერი ჭოროხის ხეობაში. მისთვის იოანე ბერაიას შეუწირავს მის მიერ შატბერდში 973 წელს გადაწერილი სახარება, რომელიც დღეს პარხალის სახარების სახელითაა ცნობილი.

ტაო-კლარჯეთის ლიტერატურული და სამონასტრო ცხოვრების ნიადაგზე აღმოცენდა ახალი ცენტრი ათონის ივერთა მონასტრის სახით.

ხანძთა

იშხანი

იშხანი. საკურთხევლის გარე ფასადი

„და მი-რაი-ვიდა იშხანს, ფრიად უხაროდა პოვნაი დიდებულისა მის ადგილისაი, რამეთუ იყო მას შინა ნუგეშინის საცემელი სულიერ და ხორციელ“, - წერს გიორგი მერჩულე „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“.

იშხანი IX საუკუნის I ნახევარში გრიგოლ ხანძთელის დედის დისწულის და მისივე მოწაფის, საბას მიერ აშენდა. საბამ ტაძარი ააგო ძველი ეკლესიის ნანგრევებზე, რომელიც აშენებული იყო VII საუკუნის I ნახევარში, მართლმადიდებელი ეპისკოპოსის, ნერსეს მიერ. ნერსეს ტაძარი იშხანში საბას სულ დანგრეული დახვედრია. პირველი ტაძრისაგან გადარჩენილი საკურთხევლის ნახევრადწრიული აბსიდი სვეტებზე დაყრდნობილი თაღების მწკრივით ნერსეს პატივსაცემად და სახსოვრად საბას მთლიანად მოუცევია ახალ შენობაში.

იშხანი ცენტრაულ-გუმბათოვანი ტაძრისა და სამნავიანი ბაზილიკის გაერთიანებას წარმოადგენს. თავდაპირველად საბას ტაძარი ნაშენი იყო ოდნავ თლილი პატარა ქვებით, მაგრამ XI საუკუნის I ნახევარში იგი ორჯერ განახლებულა. მეორე განახლება მეფე ბაგრატ IV-ის დროს, 1032 წელს მომხდარა. ამ დროს ტაძრის ყველა კედელი გარედან ლამაზად თლილი წითელ-ყვითელი ფილებით შეიძერწა. ეს დიდი და ძირითადი განახლება იშხნელი ეპისკოპოსის, ანტონის თაოსნობითა და ზედამხედველობით მოხდა, ხოლო ხუროთმოძღვარი იყო ივანე მორჩაისძე.

იშხანი. გუმბათი. IX ს-ის I ნახევარი

ტაძრის ახლანდელი დასავლეთი კარი გადაკეთებულია მაჰმადიანთა მიერ, რომლებმაც ტაძრის დასავლეთი მკლავი ჯამედ აქციეს. ამ უკანასკნელმა გარემოებამ გადაარჩინა იშხნის ტაძარი სრული განადგურებისაგან.

იშხნის თაღის შიგნითა კედლები, როგორც ჩანს, მოხატული იყო X საუკუნის II ნახევარში. ამ ფრესკების მიხედვით, შემდგომ ოშკისა და ხახულის ტაძრები მოიხატა. „სახელგანთქმულია სილამაზე ოშკისა, ადგილმდებარეობა ხახულისა და მოხატულობა იშხნისა“, - ამბობდნენ ძველ ტაოში. სამწუხაროდ, ეს ფრესკები, ჟამთა სიავისა და ადამიანთა მიერ სრულიად განადგურებულია. უკეთ დაცულია კედლის მხატვრობა გუმბათის მიდამოებში, სადაც საკმაოდ კარგად ჩანს ზაქარია წინასწარმეტყველის აპოკალიფსური ჩვენება - ანგელოზთა მიერ ჯვართამაღლებისა და ოთხი ეტლი სხვადასხვა ფერის ცხენებითურთ. წარმოდგენილია აგრეთვე ანგელოზთა დასი, სხვადასხვა წმიდანები და წინასწარმეტყველები.

როგორც ფრესკის ფრაგმენტული წარწერიდან ჩანს, იშხნის ტაძრის მომხატველი უნდა იყოს ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავი (+966) და მისი ძმა, დავით მაგისტროსი, შემდგომში დავით დიდი, ტაოს კურაპალატი. მათ იშხნის ტაძარი მოხატეს X საუკუნის II ნახევარში, არა უგვიანეს 966 წლისა.

წარწერა, სადაც მოხსენიე- ბულნი არიან გიორგი მეფე და ანტონ იშხნელი

ერთ-ერთი წარწერა გვამცნობს, რომ მეფე დიმიტრი I იშხნის ტაძრისათვის დაუბრუნებია სოფელი ლოზნი, რომელიც ადრე ტაძრისათვის შეუწირავს დიმიტრის პაპას, მეფე გიორგი II და მის მამას, მეფე დავით აღმაშენებელს. ამ შემოწირულობების გამო იშხნის მთავარეპისკოპოს ეგნატის განუჩენია მეფე დიმიტრისათვის აღაპი და ტაძარში დაუკიდია სამი კანდელი - დიმიტრი მეფის, მისი დის, თამარ დედოფლის (შირვან-შაჰის, აღსართანის მეუღლის) და დიმიტრის შვილების - მეფე დავითისა (1154-1155) და მეფე გიორგი III-სათვის (1155-1184).

საყურადღებოა აგრეთვე XII საუკუნის ლამაზი მხედრული წარწერა. ერთ-ერთ მათგანში მოხსენიებულია ბაგრატიონთა შორის პირველი „ქართველთა მეფე“ ადარნერსე II (923) და მისი ოთხი შვილი. გურგენ მეფის მიერ აშენებული პატარა ეკლესია დაზიანებულია.

იშხნის საეპისკოპოსო კათედრა მოღვაწეობას განაგრძობდა თურქთა მიერ სამცხე-საათაბაგოს დაპყრობის შემდეგაც და საბოლოოს მხოლოდ XVII საუკუნეში გაუქმდა.

იშხნის მონასტერში ილარიონ იშხნელის დაკვეთით გადაიწერა სახარება, შემდგომში ე.წ. მესიის სახარება. აქვე 973 წელს შესრულდა ჭედური, მოოქროვილი ვერცხლის ჯვარი, რომელიც ახლა ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება.

ოშკი

წარწერა, სადაც მინიშნებულია ქტიტორთა ვინაობა: ადარნასე და დავით კურაპალატები, ბაგრატ ერისთავთ-ერითავი

ოშკის ტაძარი მთის კალთაზე დგას, მდინარე თორთუმის წყლის მარცხენა მაღალ  ნაპირზე, იქ, სადაც ეს წყალი ერთვის თორთუმის ტბას, რომელიც დაახლოებით 1791 წელს შემთხვევით დაგუბების შედეგად წარმოქმნილა.

ტაძარი ნაგებია მოყვითალო-წითელი, წმიდად თლილი ქვით და, მიუხედავად საგრძნობი დაზიანებისა, დღესაც აოცებს მნახველს სიდიადით, სიმაღლითა და ყველა ნაწილის პროპორციულობით, ქანდაკოვანი დეკორითა და სხვადასხვაგვარი პოლიქრომული სამკაულით. სიდიდისა და ქანდაკოვანი სამკაულის მხრივ ეს ტაძარი ტაოში მეორეა ბანას მრგვალი ტაძრის შემდეგ. ოშკი ცენტრალურ-გუმბათოვანი და სამნავიანი ბაზილიკის ტიპის ტაძრების ნაზავია. იგი იმეორებს იშხნის გეგმას, თუმცა მასზე მასშტაბურია და წაგრძელებული ფორმა აქვს. გუმბათოვანი ტაძარი სივრცეში ჯვრის ფორმას ქმნის. ტაძარი აგებულია ოთხ სვეტზე, რომელსაც გუმბათი ეყრდნობა. ოშკის სიგრძე 38,5 მეტრია, სიგანე - 36 მეტრი, სიმაღლე 40 მეტრი და ქართულ ტაძრებს შორის იგი ერთ-ერთი უდიდესია.

სვეტი ცხოველი. ქერუბიმები. ჯერ კიდევ 2 წლის წინ ამ სვეტზე ჩანდა წმიდა ნინოს ერთ-ერთი უძველესი გამოსახულება

ოშკის ამშენებელნი ყოფილან ტაოს ბაგრატიონები, ადარნერსე III კურაპალატის (+961) შვილები - ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავი (+966) და დავით მაგისტროსი, შემდგომ დავით დიდად წოდებული, ტაოს კურაპალატი (+1001). ტაძრის მშენებლობა დასრულებულა 958-961 წლებში, მშენებლობის გამგე ყოფილა გრიგოლ ოშკელი, ხოლო ხუროთმოძღვარი - ერისკაცი ვინმე, რომელსაც თავისი გამოსახულება აღმოსავლეთ ფასადზე მოუთავსებია. ამ ქვის მარტოოდენ ქვედა ნაწილია შემორჩენილი. ბარელიეფის ორივე მხარეს დაცულია მცირე წარწერა, რომელიც ასე იკითხება: ხუროთმოძღვარი ტაძარს „ათსა წელსა აშენებდა“.

სამხრეთ გალერეის ბოლოს, მაჰმადიანთა მიერ ამჟამად უკვე ამოქოლილ კამარაში შემორჩენილია ერთი ლამაზი, ორნამენტოვანი სვეტი. მეორე სვეტის წახნაგები კი უხვადაა შემკული რელიეფური ფიგურებით (კოზმა და დამიანესი, ვედრების კომპოზიცია, წმიდა ნინოსი, გრიგოლ ოშკელისა და წარწერა - „ქრისტე შეიწყალე მონაი შენი გრიგოლ“, ხოლო ფერადებით დახატულია ვედრების კომპოზიცია, ყველა ანგელოზთა დასი, მახარებელთა ემბლემები). ეს ერთადერთი შემთხვევაა ქართულ ტაძრებში სვეტების ამგვარად შემკობისა.

კომპოზიციის ნაწილი

ტაძრის შიდა კედლები 1036 წელს საუცხოო ფრესკებით მოუხატავთ, მაგრამ მათგან მცირე რამ შემორჩენილა და ისიც დაზიანებულია. გარეთა კედლები დაფარულია მრავალრიცხოვანი ასომთავრული, მეტწილად წითელფერადოვანი წარწერებით, რომელთაგან 15 წარწერა იკითხება. ისინი ძვირფას ცნობებს გვაწვდიან ტაძრის მშენებლებისა და სხვა ისტორიულ პირთა შესახებ.

ტაძარს ადრე ოთხი კარი ჰქონია. მთავარ კართან არის ასევე წითელ ფერში შესრულებული ასომთავარული წარწერა, რომელშიც ნახსენები არიან ადარნასე კურაპალატი და მისი შვილები ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავი და დავით კურაპალატი.

„ეს იყო გალატოზთა და მოქმედთა მიზდი და აზავერთა მექვიშეთაი, რომელიც წელიწადსა წაეგების დრამა 20 ათასი, ღუინო - ფისოსი 5 ათასი, რკინა ლიტრა 60, ხუარბალ - გრივი 250, გალატოზი და ხურო და მფედელი, რომელი მარადით შურებოდა - 70. ხარი, რომელ ქვასა კრებდა - 30, ჯორი და სხუაი აზავერი, რომელი გრიგოლ-წმიდით სპინდიაკსა კრებდა - 60 და ყოველი ერი და მოქმედი 80“ - წერია კედელზე...

ხახული

თორთომის წყლის მარცხენა შენაკადზე, ხახულის წყლის ხეობაში, არის სოფელი, რომელსაც დღესაც ხახულს ეძახიან. იგი რამდენიმე კილომეტრზეა გაშლილი და უბნებად იყოფა: ჯაფარ-აღა, დერდერესი, რადენსი, ოსმან-აღა, იოღუნი, ჩირენისი...

ხახულის ღვთისმშობლის კარედი

ხახულისწყალზე შემორჩენილია ხიდი, რომელსაც აქაურები, ქართული ტრადიციისამებრ, თამარის ხიდს უწოდებენ.

სოფლის ბოლოს არის ხახულის ტაძარი. ამის შესახებ თურქულ და ინგლისურ ენებზე გაკეთებული წარწერები გვამცნობს. მთავარ ტაძარს, ჩვეულებისამებრ, გარს ერტყა მცირე ეკლესები, რომელთაგან 5 გალავანს შიგნით იდგა, 3 კი - გარეთ. მაჰმადიანებს მთელი ტაძარი ჯამედ გადაუკეთებიათ, რასაც ტაძარი დანგრევისაგან გადაურჩენია.

ხახულის მონასტრის ნაგებობათა შორის განსაკუთრებით ორია მნიშვნელოვანი: დიდი გუმბათიანი ტაძარი, რომელიც აშენებულია დავით დიდი კურაპალატის მიერ, X საუკუნის II ნახევარში, რასაც ადასტურებს „ქართლის ცხოვრება“. ასევე საყურადღებოა მთავარი ტაძრის სამხრეთით მდებარე ერთნავიანი ბაზილიკა. ვახუშტი ბატონიშვილი ბრძანებს: „ხევზედ, შიფაქლუს მთის კალთას, არს ეკლესია - მონასტერი ხახულისა, ყოვლად-წმიდის ღვთისმშობლისა... ეს აღაშენა დავით კურაპალატმან, ბაგრატ მეფის მამობილმან. აქავ არს ეკლესია ფრიად შვენიერი, დიდშენი, რომელი აღაშენა 48-ე მეფემან დავით. არამედ აწ უქმ ცარიელ არიან...“ ვახუშტის მიერ დასახელებული 48-ე მეფე არის დავით კურაპალატი (876-881), ძე ბაგრატ კურაპალატისა და შვილიშვილი აშოტ I კურაპალატისა.

ხახული. X ს-ის II ნახევარი

ხახულის ტაძრის კედლებზე წარწერები ცოტაა. ზოგი მათგანი ტაძრის მშენებელი ოსტატების ვინაობას გვამცნობს. ტაძრის მოხატულობისაგან ცოტა რამ შემორჩენილა. საკურთხევლის ფრესკებზე ჩანან მოციქულები, რომელთაც ხელში სახარება უჭირავთ. შემორჩენილია აგრეთვე ქართული ასომთავრული წარწერები. ტაძრის კარზე ჯერ კიდევ კარგად ჩანს წმიდა გიორგის, ღვთისმშობლის გამოსახულებები.

ხახულის მონასტერი ძველი საქართველოს განათლების ერთ-ერთი კერა იყო, საიდანაც გამოდიოდნენ გამოჩენილი საეკლეისო მოღვაწენი, ღვთისმეტყველნი, მქადაგებელნი, მთარგმნელნი, კალიგრაფები და სხვა. სახელგანთქმულ მთარგმნელს, გიორგი მთაწმინდელს პირველდაწყებითი განათლება სწორედ ამ მონასტერში მიუღია და აქვე აღკვეცილა ბერად. ჩვენამდე მოაღწია ხახულის მონასტერში გადაწერილმა ხელნაწერებმაც. ხახულის ცნობილი ღვთისმშობლის ხატი - კარედის კი საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება.

ბანა

ბანას ტაძარი დღეს

ოლთისის შენაკად ფენიაკჩაის ანუ ფენიკისწყლის ხეობაში, ცენტრალური გზიდან თუ გადაუხვევთ, სოფელ ფენიაკს მიადგებით. სწორედ აქ, ამ სოფელთან იდგა ტაოსა და საქართველოს ერთ-ერთი უდიდესი და უდიადესი ტაძარი - ბანა...

„ფანასკერტის წყალზედ არს ბანა. აწ უწოდებენ ფანაქს. ეკლესია გუმბათიანი, დიდი, მშვენიერად ნაგები, კეთილ მშვენიერ ადგიალს აღაშენა მეფემან ადარნასემან და დაფლულნი არიან მეფენი. იჯდა ეპისკოპოზი მწყემსი ფანასკერტისა და სრულიად ტაოსი, ოლთისის და ნარემაკისა და აწ არც ცალიერ.“ - წერდა ვახუშტი ბაგრატიონი.

„ბანასნაირი ტაძარი მთელ აღმოსავლეთში არ მინახავს, აია-სოფიის შემდეგ აზიაში მსგავსი არაფერი შემხვედრიაო“, - უთქვამს მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში გერმანელ ბოტანიკოსს კარლ კოხს. იმ დროს ბანა ჯერ კიდევ პირვანდელი სახით ყოფილა შემორჩენილი. მეცხრამეტე საუკუნის სამოცდაათიანი წლებისთვის, როცა ტაძარი მოინახულა დიმიტრი ბაქრაძემ, მას გუბმათი უკვე ჩამონგრეული ჰქონია.

სუმბათ დავითის ძე წერს: „ადარნასე ძე დავით კურაპალატისა (881-923) დასვეს ქართველთა მეფედ... და ამან... აღაშენა ბანა ხელითა კვირიკე ბანელისათა, რომელი იქმნა პირველ ეპისკოპოს ბანად“.

ამ ცნობის მიხედვით ბანა მეცხრე საუკუნის ბოლოსა და მეათე საუკუნის დასაწყისში აშენდა. თუმცა ტაძრის სტილისტიკური ანალიზით მეცნიერები ასკვნიან, რომ ტაძარი მეშვიდე საუკუნეზე გვიანდელი ვერ იქნებოდა, რადგან მას ტეტრაკონქის ფორმა აქვს, რომელიც მეშვიდე საუკუნის შემდეგ აღარ გვხვდება. „ადარნასე ალბათ ტაძრის ხელმეორედ მაშენებელი იყო“, - ვარაუდობს ზოგიერთი მეცნიერი.

ტაძარი აგებულია მრგვალ ბორცვზე. ამ ადგილას თითქოს ცა და მიწა ერთიანდება. ბანა მრგვალად აღიქმებოდა, თუმცა რეალურად მრავალწახნაგა იყო. სამსართულიანი და რთული კომპზოციის ტაძარი ეკლესიისგან და მრგვალი გალერეისგან შედგებოდა. ძველად კი გარედან შემოსაზღვრული იყო ქვის გალავნით. ეკლესია ბერძნულ ჯვარს - ტეტრაკონქს წარმოადგენს. პირველი სართული თავიდან 28 წახნაგა იყო და იგი მოგვიანებით გადააკეთეს. სავარაუდოდ, მეთექვსმეტე საუკუნეში, თურქების შემოსევის დროს, ბანა ციხე-სიმაგრედ აქციეს.

ბანას ტაძრის სქემა

საკურთხეველში ექვსი სვეტი იყო, რომლებიც თვალსაჩინოდ გამოიყოფოდა გალერეისაგან.

ტაძარზე მრავლად ყოფილა წარწერები: „ქრისტე, შეიწყალე თეოდორე დიდი“, ეს წარწერა ექვთიმე თაყაიშვილმა აღმოაჩინა. მეორე წარწერიდან მხოლოდ ერთი სიტყვა იკითხებოდა „დიდი“, მესამე წარწერა „ქრისტე, შეიწყალე გიორგი“ სავარაუდოდ, აქ მოსულ მლოცველს უნდა ეკუთვნოდეს.

ისტორიაში ცნობილია ბანელი ეპისკოპოსი იოანე, რომელმაც უღალატა ბაგრატ მეოთხეს და ტაოელ აზნაურებთან ერთად 1027 წელს საბერძნეთს წავიდა. შეთქმულებმა იმპერატორ კონსტანტინეს ტაოსკენ ჯარი გამოაგზავნინეს.

ვინმე ზაქარიას ბრძანებით, მეთერთმეტე საუკუნეში ბანაში გადაუწერიათ დიდი ტყავის კრებული, რომელიც გრიგოლ ღვთისმეტყველის შრომებსაც შეიცავს.

ბანაში დაიწერა ჯვარი ბაგრატ მეოთხემ, ბიზანტიის იმპერატორის ძმის, რომან არგონის ასულ ელენეზე. იქ იყვნენ დაკრძალულნი ტაოს ბაგრატიონები. უკანასკნელად დაკრძალეს ვახტანგ მეოთხე და მისი მეუღლე.

პარხალი

პარხალი

პარხალი პარხალისწყლის ხეობაშია, სოფელ პარხალში, ლაზეთის ქედის აღმოსავლეთ კალთის ძირში. ამ მიდამოებში ოდესღაც კლდეში ნაკვეთი წყალსადენიც ყოფილა, რომელიც ტაძრის აგების შემდეგ თამარ მეფის ბრძანებით გაუყვანიათ.

თავად ტაძარი სამნავიან ბაზილიკას წარმოადგენს. ამხელა ბაზილიკა საქართველოს ტერიტორიაზე არსად არის შემორჩენილი. ეკლესია იოანე ნათლისმცემლის სახელზე მეათე საუკუნეში დავით მესამე კურაპალატს აუგია.

მონასტრისთვის იონა ბარაიას შეუწირავს შატბერდში 973 წელს გადაწერილი სახარება, რომელიც დღეს პარხალის ოთხთავის სახელითაა ცნობილი.

პარხალის ტაძარი საკმაოდ კარგად არის შემონახული. ეს ალბათ იმის წყალობით, რომ აქაც მეჩეთია.

ოთხთა ეკლესია

ოთხთა ეკლესია

ოთხთა ასევე ჭოროხის აუზში, ოთხთას წყლის ხეობაში მდებარე მეათე საუკუნის ძეგლია. იგი პარხალთან ერთად გვიანი ხანის ბაზილიკების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნიმუშია, რომელიც პროპორციებით ძალიან განსხვავდება ძველი ქართული ბაზილიკებისგან, მაგალითად, ბოლნისის სიონი, ურბნისი.

ოთხთასთან მისული ტაძრის მშვენიერებით იხიბლები, მაგრამ თან გული ტკივილით გევსება - ბაზილიკა მეტად მძიმე მდგომარეობაშია. იგი მცენარეებს დაუფარავს.

ოშკის, ხახულისა და იშხნის შემდეგ ოთხთა ამ მხარეში მეოთხე დიდი ტაძარი იყო და ასეთ სახელი იმიტომ დაურქმევიათ.

ოთხთაზე ასეთი ლეგენდაც არსებობს: ეკლესია უცნობი მეფის ასულს, ვინმე თამარს აუშენებია. მამამისს ყველა შვილი ისლამზე მოუქცევია თამარის გარდა. ქალს ტაძრის შენებისას ფული შემოლევია, ამიტომ თმა შეუკვეცავს, გაუყიდია და ასე დაუმთავრებია მშენებლობა.

თამარს ისეთი თეთრი რაში ჰყოლია, ოთხივე ეკლესიის შემოვლა ერთ დღეში შეეძლო. გადმოცემის თანახმად, ტაძარში თამარის ხელის ანაბეჭდიცაა შემორჩენილი.

თავდაპირველად ტაძარი დიდრონი, კვადრატული აგურითა და ნაგლეჯი ქვით ყოფილა აგებული ბერძნულ-ბიზანტიურ წესზე. შუა ნავი მკვეთრად არის გამოყოფილი გვერდითი ნავებისაგან. ფასადები დეკორატიული თაღებითაა დამშვენებული.

ტაძარი მეათე საუკუნის მეორე ნახევარში, დავით კურაპალატის დროს მოუპირკეთებიათ.

„ოთხთა, ისევე როგორც ოშკი, იშხანი, ხახული, ტბეთი ქართული მონუმენტური მხატვრული ფერწერის უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. მხატვრობა გამოირჩევა საზეიმო ხასიათით, გამოკვეთილი ოსტატობით, ხაზისა და ფერის მეტყველებით“, - ამბობდნენ ხელოვნებათმცოდნეები, თუმცა დღეს ოთხთას ფრესკები ძალიან დაზიანებულია და ბევრი რამ აღარც ჩანს.

ტაძართან შემორჩენილია მცირე სამლოცველო, რომლის ქვეშაც სამარხები ყოფილა, აქვეა სემინარია-საოსტინგე.

საკურთხეველი საკმაოდ ღრმად არის მიწაში ჩაფლული. წლების განმავლობაში წყალს დიდი რაოდენობით მიწა შეუტანია ბაზილიკაში.

საკურთხეველთან მიწა გადათხრილია. თურქეთში არსებობს გადმოცემები, რომ ქართულ ტაძრებში დიდი სიმდიდრეა ჩამარხული, ამიტომ აქაურები დღესაც ცდილობენ განძის მიგნებას.

შატბერდი

შატბერდის ტაძარი ბერტას ხეობაშია.

როცა აშოტ კურაპალატმა გრიგოლ ხანძთელისგან ხანძთის ქება მოისმინა „შეწირა ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანძთისა“.

„და რაჟამს მივიდა ნეტარი მამაი გრიგოლ შატბერდს, მაშინ ცრემლითა მისითა მდინარითა ირწყვებოდა ადგილი იგი“, - მოგვითხრობს გიორგი მერჩულე.

აშოტის შემდეგ, კურაპალოტობა მისმა ძემ - ბაგრატმა მიიღო. გრიგოლს მისთვის უთხოვია შატბერდში - ხანძთისთვის შეწირულ აგარაკზე მონასტრის აშენება. ის დათანხმდა და „მისცა ყოველივე სახმარი საშენებლად“, ე.ი. შატბერდი პირველად ბაგრატ პირველის მეფობის დროს, 836 წელს აშენდა.

გრიგოლს თავდაპირველად მცირე ეკლესია და სენაკები აუშენებია. ბაგრატის ძეებს და ერისთავებს ბევრი რამ შეუწირავთ.

შატბერდი საგანმანათლებლო კერად იქცა. აქ გადაიწერა სახარება და შატბერდის კრებული, რომელიც იმ დროს სასწავლო წიგნად ითვლებოდა, რადგან შეიცავდა საღვთისმეტყველო, საბუნებისმეტყველო, ფილოსოფიურ თხზულებებს, საქართველოს ისტორიას (მოქცევაი ქართლისაი).

დღეს შატბერდის ტაძარი მეტად მძიმე მდგომარეობაშია. მოსაპირკეთებელი ქვების დიდი ნაწილი ჩამოცვენილია. ჩუქურთმები - დაზიანებული. გუმბათიდან წვიმა ჩამოდის, საკურთხევლის ქვედა ნაწილი მორღვეულია და საქონლის სტუმრობისგან მას მხოლოდ ხის ტოტები იცავს. თუმცა ტაძარი ნაკელითაა სავსე...

ტბეთი

არტანუჯის ციხე

აკაკი შანიძის განმარტებით, არტანუჯი არტაანის ყურს, ანუ კარს ნიშნავს. ვახუშტი კი განმარტავს: „არცა ტანის, არცა უჯისო...“

„არტანუჯის ციხე წარმოადგენს იბერიის, აფხაზეთისა და მესხთა ქვეყნის გასაღებს“, - ამბობდა თურმე ბიზანტიის იმპერატორი, კონსტანტინე პორფიროგენეტი.

არტანუჯის ციხის აგება მიეწერება ვახტანგ გორგასალს. ჯუანშერის გადმოცემით, როცა მეფე კლარჯეთიდან ქართლში მოდიოდა, სოფელი უხილავს, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა „არტანუჯს“ უწოდებდა. მეფეს მოსწონებია სოფლის სტრატეგიული მდებარეობა და ძუძუმტისათვის - არტავაზისათვის აქ ციხია აგება უბრძანებია. არტავაზმაც „აღაშენა ციხე არტანუჯისა“, რომელიც გახდა ერისთავთა რეზიდენცია და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძლიერი ცენტრი.

მეხუთე საუკუნის მეორე ნახევარში არტანუჯის ციხე დიდ როლს ასრულებს კლარჯეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მოგვიანებით იგი უკვე ქალაქად მოიხსენიება. არტანუჯი მდებარეობდა დიდ სავაჭრო მაგისტრალზე და ამიერკავკასიას, ბიზანტიასა და შავი ზღვის ქვეყნებთან აკავშირებდა, აქ გადიოდა სამშვილდე-ფარავანი-ახალქალაქი-არტაანი-არტანუჯის გზა. სწორედ ამ გზის საშუალებით უკავშირდებოდა სომხეთის ქალაქები შავ ზღვასა და დასავლეთ საქართველოს.

მერვე საუკუნის 30-იან წლებში, მურვან ყრუმ ტაო-კლარჯეთი და არტანუჯის ციხე ააოხრა. ამის შემდეგ 80 წლის განმავლობაში იგი მიტოვებული და გავერანებული იყო. მემატიანის ცნობით, მიდამო ტყით დაიფარა.

მალე კლარჯეთში ბაგრატიონები მკვიდრდებიან, ტაოში სამონასტრო მშენებლობა იწყება.

მე-9 საუკუნეში აშოტ კურაპალატმა არაბობისგან გაპარტახებული კლარჯეთი აღადგინა და ხელახლა დაასახლა. სუმბათ დავითის ძე გვიამბობს: „პოვა კლარჯეთის ტყეთა შინა კლდე ერთი, რომელი პირველ ვახტანგ გორგასალსა ციხედ აღეშენა, სახელით არტანუჯი და აოხრებულ იყო ბაღდადელისა მიერ ბრბოთგან. იგი განაახლა აშოტ და აღაშენა აგრეთვე ციხედ... და აღაშენა ციხეს ამას შინა ეკლესია წმიდათ მოციქულთა პეტრესი და პავლესი და შექმნა მას შინა საფლავი თვისი და დაემკვიდრა ციხესა მას შინა ცხოვრებად“.

მე-9 საუკუნიდან არტანუჯი ხდება დიდი ქალაქი - აქვს რაბატი, ანუ გარეუბანი, დაბა ქალაქი. მე-11 საუკუნეში ბიზანტია-საქართველოს ომში ციხე დიდ როლს თამაშობს და ანტიბიზანტიური კოალიციის ცენტრი ხდება. ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში არტანუჯს თურქ-სელჩუკები აოხრებენ. მე-12 საუკუნეში არტანუჯი კვლავ მოღონიერდა, შემდეგ მონღოლთა ბატონობასაც გაუძლო. მე-16 საუკუნეში არტანუჯი ისევ თურქთა ხელშია. 1552 წელს, ისქანდერ-ფაშამ დაიპყრო ციხე და სულთნის ტახტს დაუქვემდებარა. შეიქმნა გურჯისტანის ვილაიეთი და არტანუჯი ამ პროვინციის შემადგენლობაში შევიდა.

მე-18 საუკუნეში ვახუშტი ბატონიშვილი წერდა: „არს არტანუჯი ქალაქი მცირე და ციხე მაგარი“.

1878 წელს, სან-სტეფანის ზავით, რუსეთმა შეიერთა ოსმალეთის ტერიტორიის დიდი ნაწილი, მათ შორის ტაო-კლარჯეთი.

1918-21 წლებში, ტაო-კლარჯეთი საქართველოს საზღვრებში რჩებოდა. 1921 წელს, საბჭოთა ანექსიის შემდეგ, ყარსის ხელშეკრულების საფუძველზე, სსრკ-მ თურქეთს გადასცა ყოფილი ბათუმის ოლქის სამხრეთ ნაწილი ართვინისა და არდაგანის ოლქები. არტანუჯი თურქეთში მოექცა.

არტანუჯი ახლა ართვინის ოლქს ექვემდებარება, აერთიანებს 50 სოფელს, 50 ათასამდე მოსახლით. დაბა არტანუჯში 6 ათასამდე კაცი ცხოვრობს.

„არტანუჯი და ართვინი განლაგებულნი არიან ისეთ ციცაბო ფერდობებზე, რომ გიკვირს, ნუთუ ასეთ ადგილას შეიძლებოდა ქალაქების განვითარება“, - წერდა 1879 წელს დიმიტრი ბაქრაძე, რომელმაც არტანუჯის ციხე მოინახულა.

არტანუჯის ციხე მართლაც ისეთ ადგილასაა, მისი მფლობელი მიმდებარე გზებსა და ხეობებს იოლად გააკონტროლებდა. ამაში თავადაც დარწმუნდებით, თუ ციხეზე ახვალთ. ციხე უძირო ხეობებს გადაჰყურებს...